Khái niệm thể loại luơn là điều kiện kèm theo tiên quyết cho việc nghiên cứu một cách hồn chỉnh, mạng lưới hệ thống thi pháp thể loại. Tuy nhiên, trong khoa học, việc tồn tại vô số phương pháp hiểu khác nhau về cùng một thuật ngữ nào đĩ khơng phải là câu truyện quá mới mẻ. Trường hợp thể loại giai thoại cũng nằm trong huống trạng tương tự. Xoay quanh khái niệm này, đã cĩ rất nhiều ý kiến, quan niệm khác nhau, từ các nhà nghiên cứu trong nước cho tới các nhà nghiên cứu trên thế giới. Để cĩ sự hình

Bạn Đang Xem: GIAI THOẠI LÀ GÌ? *

(*)

ThS, Trường trung học phổ thông Phạm Văn Sáng, Hĩc Mơn, TP. Hồ Chí Minh.

dung một cách bao quát, chúng tơi xin điểm qua một số ý kiến tiêu biểu nhất.

1.1. Quan niệm của nhiều nhà nghiên cứu thế giới thế giới

Do giới hạn về mặt tư liệu, chúng tơi xin được phép tạm dừng ở một số quan niệm của nhiều nhà nghiên cứu folklore Nga, một trong những nền học thuật tác động ảnh hưởng rõ rệt nhất đến folklore Việt Nam.

V. Ja Propp cĩ lẽ là người trước tiên lưu ý đến thể loại giai thoại cùng đặc điểm của nĩ. Trong cơng trình Folklore và thực tiễn, ở phần Cơ cấu tổ chức thành phần thể loại, khi bàn

về cổ tích sinh hoạt, học giả uyên bác bỏ người Nga xem giai thoại như một tiểu loại của cổ tích sinh hoạt: “Nĩi về cổ tích sinh

hoạt hay truyện cổ tích hiện thực, cần phải đề cập tới vấn đề giai thoại (…). Theo ý chúng tơi, nĩ khơng phải là một quy mô riêng của sáng tác dân gian, khác biệt với loại truyện cổ tích đoản thiên về con người (…). Nghiên cứu tường tận hơn nữa những truyện cổ tích sinh hoạt về con người, thì cĩ thể khẳng định được rằng trong folklore khơng cĩ ranh giới giữa truyện cổ tích sinh

hoạt về con người và truyện giai thoại. Cĩ chăng thì cũng chỉ cĩ thể xếp giai thoại thành một tiểu loại riêng trong truyện cổ tích sinh hoạt” [9, tr.325].

Cùng ý kiến với V. Ja Propp, Guxep cũng xem giai thoại như một thể loại văn học dân gian, nhưng ơng tách hẳn nĩ thoát ra khỏi cổ tích sinh hoạt và đ nh nghĩa như sau: “Chúng tơi tách giai thoại thoát ra khỏi

cổ tích sinh hoạt và cổ tích trào phúng (loại này dĩ nhiên cĩ thể mang những yếu tố giai thoại), vì nĩ cĩ một số đặc điểm cho phép nĩ như một thể loại độc lập. Chúng tơi gọi là giai thoại tác phẩm tự sự trào phúng hoặc hí hước, được xây dựng trên một tình tiết cĩ sự tăng tiến tới điểm cao, biểu hiện rệt và kết thúc bất thần” [2,

tr.233]. Như vậy, nguyên nhân khiến Guxep tách giai thoại thoát ra khỏi cổ tích là tính trào phúng và hí hước của nĩ. Soi chiếu đ nh nghĩa ấy vào tình hình giai thoại Việt Nam, cĩ thể thấy, tác giả thiên về giai thoại trào phúng, hí hước với tính cách tiểu loại hơn là bản thân thể loại giai thoại trong hình hài của một thể loại độc lập.

Bên cạnh đĩ, một số nhà nghiên cứu Nga khác cũng trình bày chính kiến về thể loại này. Nhìn chung, các ý kiến vẫn thiên về tính chất hài, trào phúng. Gipkop nhận định rằng:

“Giai thoại là một truyện kể ngắn gọn và bất thần, là một sản phẩm chân chính của các nhà trào phúng” (Những giai thoại về Khotgia) [8, tr.16]. Davlevtop cũng khẳng định: “Cái gì đã tạo ra thực chất của giai thoại, của nhiều hình thức quan trọng và phổ biến nhất? Cũng dễ quan niệm rằng bản chất đĩ dẫn tới sự việc biểu thị cĩ tính hài hước của một chiếc xích mích duy nhất trong cuộc sống. Trong giai thoại, khơng cĩ cái gì ngồi cái đĩ” (Sáng tác dân gian, một quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ) [8, tr.16].

Xem Thêm : Học thuyết và chiến lược phản gián của Al-Qaeda

Như vậy, dù cĩ khác nhau về điểm này

hay điểm khác, song các học giả vẫn xem giai thoại như một thể loại thuộc văn học dân gian. Propp địa thế căn cứ vào tính hiện thực, phản ánh những vấn đề cĩ liên quan một cách gần gụi đến cuộc sống thường nhật của nhân dân và xem giai thoại như một tiểu loại của cổ tích sinh hoạt. Trong lúc các nhà nghiên cứu khác ví như Guxep, Gipkop, Davlevtop xem giai thoại như một thể loại độc lập và đặc biêt lưu ý ở tính chất trào phúng hay hí hước. Đĩ là những giềng mối cơ bản làm phát sinh sự khác biệt trong quan niệm về thể loại này.

Song, chúng tơi khơng nghĩ rằng lí thuyết thể loại hay hẹp hơn là phân loại folklore của dân tộc bản địa này sẽ đảm bảo được tính khả thi khi ứng dụng cho mơi trường folklore của dân tộc bản địa khác. Điều này cũng khá được Propp lưu ý khá rõ: “Cơ cấu tổ chức thành

phần thể loại được xác lập so với folklore một dân tộc bản địa lại khơng thể máy mĩc đem áp dụng cho folklore một dân tộc bản địa khác” [9,

tr.310]. Chỉ cĩ nguyên tắc phân loại là phổ quát trong lúc tư liệu phân loại vốn mang tính độc lập, là tài sản riêng của từng dân tộc bản địa. Do đĩ, những ý kiến trên, chỉ cĩ thể hữu ích khi và chỉ khi đem soi sáng vào mảng giai thoại đảm bảo được tiêu chí trào phúng, tức giai thoại hài. Trong lúc, theo quan niệm của nhiều nhà nghiên cứu ở nước ta, đĩ chỉ là một phòng ban của giai thoại.

Tất cả chúng ta cĩ thể tìm được lời lí giải cho những khác biệt trên qua lăng kính văn hĩa Đơng – Tây. Nếu ở phương Tây, giai thoại là những mẩu chuyện thiên về trào phúng, hí hước để đề cao tư duy duy lí; thì ở phương Đơng, nội hàm đĩ cĩ thể mở rộng sang cả những câu truyện khôn cùng nghiêm túc về các nhân vật nổi tiếng được khúc xạ qua tình cảm yêu mến, ngưỡng mộ vơ tận của cộng đồng – tức tư duy duy cảm. Đĩ khơng chỉ là những câu truyện dí dỏm, vui

tươi mà cịn là những câu truyện đẹp. Do đĩ, giai thoại Việt Nam nĩi riêng và giai thoại phương Đơng nĩi chung, ngồi tính hài cịn mang cả tính nghiêm trang, thận trọng, hay thậm chí là là những câu truyện nhuốm màu bi ai. Nĩi như Vũ Ngọc Khánh, so với người phương Đơng, giai thoại “là cuốn sổ biên niên của cuộc sống,

là người bạn thường xuyên của con người và của nhiều sự kiện lịch sử dân tộc xã hội” [8, 10].

1.2. Quan niệm của nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam Việt Nam

Như chúng đã biết, cơng trình sưu tầm cĩ đề cập đến thuật ngữ giai thoại trước tiên ở Việt Nam là Giai thoại văn học Việt Nam(4). Trong cơng trình này, ở phần mở đầu, tác giả Trần Thanh Mại nhận định rằng:

“Thoại cĩ nhiều nghĩa nhưng trong trường hợp tất cả chúng ta xét đây, thì thoại là một truyện kể ngắn gọn, nhẹ nhõm, nĩi chung chỉ gồm những sự việc diễn biến với một vài tình tiết đơn giản. Giai thoại là một truyện kể nhỏ mà hay, lí thú, cĩ khả năng gây cười cho tất cả những người nghe, người đọc một cảm giác vui thích thoải mái một cảm giác sảng khối nhẹ nhõm” [4, tr.9].

Tác giả Lại Nguyên Ân cũng cĩ cách hiểu tương tự. Trong cơng trình Từ vựng Văn học (Nxb Thế giới phát hành năm

2004), ở mục giai thoại, tác giả đ nh nghĩa giai thoại như sau: “Một thể loại chuyện kể

truyền mồm, lưu truyền chủ yếu trong giới nhà văn và lớp cơng chúng ưa thích thơ văn, nhất là những người dân cĩ hiểu biết Hán học và văn học chữ Hán. Thuật ngữ giai thoại được mượn từ Trung Hoa (thoại: truyện kể; giai: hay, đẹp, thú vị). Mỗi giai thoại là một truyện kể ngắn gọn, lí thú, xoay quanh những nhân vật cĩ thực, thường là những danh nhân (…). Tuy vậy giai thoại vẫn mang tính độc lập như một thể loại độc đáo; nĩ thuộc về văn học

bác bỏ học, gắn với sinh hoạt văn học thành văn, nhưng lại tồn tại dưới dạng truyền mồm, tức là dạng thức tồn tại của nhiều truyện kể dân gian” [10, tr.519].

Cách hiểu trên diễn giải theo lối chiết tự và lưu ý đối tượng người sử dụng ở hai tính chất: tính

Xem Thêm : Âm đức nghĩa là gì? Vì sao lại gọi là “âm”?

ngắn gọn và tính lí thú. Ở đây, cĩ vẻ khơng

khĩ khăn trong việc xác đ nh xích mích trong cách nhìn nhận và lập luận. Khi khẳng đ nh “giai thoại là một thể loại chuyện kể truyền mồm”, “dạng thức tồn tại của nhiều truyện kể dân gian”, tức là

khơng thể khơng đồng ý rằng giai thoại thuộc văn học dân gian. Nhưng đến một nơi khác, tác giả lại tự phản bác bỏ chính điều vừa xác nhận khi nhận định rằng: “Nĩ (tức giai

thoại – NVT) thuộc về văn học bác bỏ học, gắn với sinh hoạt văn học thành văn”. Như

vậy, về chất, ý kiến này vẫn chưa thể ra đi hơn điều mà Trần Thanh Mại đã từng khẳng đ nh. Sự khác biệt duy nhất, cĩ lẽ nằm ở hình thức diễn đạt. Và một điểm nữa, khiến tất cả chúng ta cảm thấy băn khoăn, khi tác giả vẫn chưa thể kiên cố rằng giai thoại thuộc nghành nào, bác bỏ học hay cỡ trung.

Sau đây, là những ý kiến nhận định rằng giai thoại là một thể loại độc lập của văn học dân gian.

Về khái niệm giai thoại, nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Khánh nhận định rằng: “Thuật ngữ này là dùng theo ngơn ngữ Trung Quốc, cĩ tức là câu truyện đẹp. Mẩu chuyện – thoại – là một chuyện! Chuyện thì cĩ chuyện dài, chuyện ngắn, chuyện giàu hoặc ít tình tiết lại và chủ yếu được kể bằng lời. Chúng ta đã quan niệm giai thoại là tương đương với thuật ngữ anecdote của phương Tây. Anecdote khơng phải là câu truyện, mà là mẩu chuyện. Mẩu chuyện này bao giờ cũng ngắn, cĩ khi rất ngắn”[8, tr.9 – 10]. Theo phong cách hiểu của Vũ Ngọc Khánh, rõ ràng,

khơng thể ứng dụng thuật ngữ anecdote của phương Tây vào tình hình thể loại ở nước ta. Nĩi cách khác, khơng thể xem dung tích như một tiêu chí xác đáng để xác đ nh thể loại.

Gần đây nhất, cơng trình soạn cơng phu về thể loại giai thoại là quyển

Giai thoại văn học Việt Nam (6)

(Tập 11, Tổng tập văn học dân gian người Việt) do Kiều Thu Hoạch chủ biên. Ở phần Khải luận, tác giả đưa ra cách hiểu về thuật ngữ

giai thoại như sau: “Giai thoại vốn là một thuật ngữ gốc Hán. Giai cĩ tức là hay, đẹp, thoại là câu truyện kể. Như vậy giai thoại là câu truyện kể hay, đẹp, mà lâu nay giới nghiên cứu vẫn coi thuật ngữ này tương đương với anecdote của phương Tây” [6, tr.23].

Tĩm lại, cách hiểu thuật ngữ giai thoại trong giới nghiên cứu nước ta gần như tách thành hai nhánh đối lập. Trong lúc các nhà nghiên cứu văn học dân gian (như Vũ Ngọc Khánh, Kiều Thu Hoạch,…) đều nhận định rằng giai thoại là thể loại văn học dân gian; thì những nhà nghiên cứu khơng thuộc nghành folklore cĩ nhận đ nh trái lại. Phải chăng, nguyên nhân sâu xa nhất làm nới rộng thêm hố sâu ngăn cách giữa họ khơng nằm ở phương pháp nghiên cứu, tiếp cận vấn đề? Và trong cách hiểu xem giai thoại như một thể loại văn học dân gian, các ý kiến vẫn chưa cĩ sự thống nhất cao ở một số đặc điểm thuộc về nội hàm thuật ngữ. Ví dụ như một số ý kiến xem giai thoại tương đương với thuật ngữ anecdote của phương Tây và xem sự ngắn gọn là đặc trưng thế tất về hình thức. Trong lúc đĩ, Vũ Ngọc Khánh địa thế căn cứ vào thực tế sinh hoạt folklore để phủ đ nh điều đĩ và đề ngh mở rộng nội hàm sang cả những giai thoại cĩ dung tích lớn.

Tuy nhiên, đến thời khắc ngày nay, mặc

dù cịn chưa thống nhất ở một số điểm nhưng nhìn chung, giới nghiên cứu nước ta đều xem giai thoại như một thể loại độc lập của văn học dân gian.

Tĩm lại, Theo phong cách hiểu trên ý thức thừa hưởng những nhà nghiên cứu đi trước, chúng tơi quan niệm về giai thoại như sau:

Giai thoại là một thể loại tự sự dân gian, là cầu nối giữa lịch sử dân tộc và truyền thuyết; nội dung xoay quanh những vấn đề cĩ liên quan tới các nhân vật nổi tiếng trong cộng đồng, chủ yếu dưới giác độ riêng tư, cá nhân; cĩ hình thức đa phần ngắn gọn; sử dụng ít nhiều yếu tố hư cấu, tưởng tượng; ngơn ngữ giàu tính trí tuệ, uyên bác bỏ; phần lớn được chuyển tải bằng giọng điệu hĩm hỉnh, hí hước.