1. Khái niệm thơ ca

Thơ ( hay thơ ca, thi ca ) là hình thức sáng tác văn học phản ánh đời sống với những cảm hứng chất chứa, cô đọng, những tâm trạng dạt dào, những tưởng tượng can đảm và mạnh mẽ, trong ngôn từ hàm xúc, giàu hình ảnh, và nhất là có tiết điệu .

Bạn Đang Xem: Thơ là gì? Đặc trưng và Phân loại thơ

Thơ là dạng thức thuở đầu của văn học. Ngoại trừ truyền thuyết thời nguyên thủy tồn tại chủ yếu dưới các hình thức cúng tế, liên hoan tiệc tùng, các hình thức thức văn học thuở đầu như sử thi, kịch, thơ trữ tình đều là thơ ca, tức là tiếng nói có tiết điệu. Với nhiều nền văn học, trong đó có văn học Việt Nam, thơ ca ra đời rất mất thời gian rồi văn xuôi mới xuất hiện. Trải qua quá trình lịch sử hào hùng phát triển lâu dài, thơ ca đã tạo ra được những hình thức cực kì đa dạng, từ thơ sử thi dài hàng trăm vạn câu đến những bài thơ rất ngắn, chỉ có hai, ba, bốn dòng như thơ tứ tuyệt, thơ haiku…

2. Đặc trưng của thơ

Về nội dung, thơ là là sự việc thổ lộ tình cảm mãnh liệt đã được ý thức. Tính trữ tình là đặc trưng tiêu biểu nổi trội nhất của nội dung thơ. Đối tượng người dùng của thơ là hứng thú niềm tin. Nhiệm vụ chính của thơ là gợi lên cho ý thức nhận thấy sức mạnh của đời sống ý thức và toàn bộ những gì lay động, làm xúc động người đọc. Thơ không chú trọng miêu tả sự vật phía ngoài, không kể những vấn đề xẩy ra mà nghiêng về biểu lộ những xúc cảm nội tâm, những tình cảm, cảm nhận của con người trước vấn đề, giúp ta hiểu hơn con người chủ thể bên trong. Chẳng hạn bài Tiếng trống trường của Chữ Văn Long :

Có cả cuộc đời rồi bỗng nhớ Những đoạn đường xa lắc tuổi thơ đi Bàn chân nhỏ băng qua đồng ruộng Tiếng trống trường thúc giục những mùa thi Vừa mới đấy đã bao năm xa cách Bầy đàn ơi, giờ ở những nơi đâu? Nghe tiếng trống sao chẳng về tụ lại Trước sân trường ríu rít nắm tay nhau? Sao không thể một lần như vậy nữa Ngồi chung bàn, chung ghế như xưa Lại hồi hộp ngó bảng đen phấn trắng Cho mắt nhìn thắm lại chút thơ ngây Sao không tới tìm nhau bè bạn Bao năm ròng rã trọ học thổi cơm chung Hãy ngồi lại thêm một lần so đũa Nghe tiếng cười trai gái rộn quanh mâm Sao không thể cùng về thăm thầy cũ Ơi cái trống da trâu thay bọc bao lần Giờ mới biết những hồi trống ấy Làm tóc thầy từng sợi bạc thêm nhanh… Có cả cuộc đời rồi sẽ nhớ Những đoạn đường xa lắc tuổi thơ đi Và cho tới bao giờ không biết nữa Tiếng trống trường vẫn thúc giục mùa thi.

Xem Thêm : Yêu là gì mà làm người điên điên say say đến thế

Bài thơ là dòng tâm trạng dào dạt, da diết của con người từ ngày nay gửi về thuở học trò hoa mộng. Những hình ảnh ruộng đồng, cái trống, mùa thi, sân trường, lớp học, bảng đen, phấn trắng, mái tóc bạc của thầy, những bữa cơm rộn ràng tiếng cười, … làm sống lại một quãng đời tuổi thơ “ xa lắc ”. Tiếng trống trường đánh động những nguyện vọng quá khứ, gợi bao tiếc nhớ, tự vấn về những kỉ niệm, những ân tình mà tôi đã gắn bó một thời . Như vậy, thơ là sự việc biểu lộ tình cảm mãnh liệt. Nó yên cầu thi sĩ phải có sự rung động can đảm và mạnh mẽ từ bên trong, sự giày vò, chấn động trong tâm hồn, buộc tác giả phải sống rất sâu vào quốc tế nội tâm của mình. Thiếu tình cảm thực tình, thâm thúy, thi sĩ không hề làm được thơ, họa chăng chỉ có những câu vần vè, chắp nối. Lê Quý Đôn từng nói : “ Ta cho thơ có ba điều chính : một tình, hai cảnh, ba sự ”. Thiếu đi một tình cảm mãnh liệt thì Hữu Tưởng khó lòng làm được những câu thơ xúc động thực tình cả trẻ nhỏ và người lớn trong bài Gửi lời chào lớp Một :

Lớp Một ơi! Lớp Một! Đón em vào năm trước Nay giờ phút chia tay Gửi lời chào tiến bước! Chào bảng đen hành lang cửa số Chào chỗ ngồi thân quen Tất cả! Chào ở lại Đón các bạn nhỏ lên. Chào gia sư kính mến Cô sẽ xa chúng em… Tuân theo lời cô dạy Cô sẽ luôn ở bên. Lớp Một ơi! Lớp Một! Đón em vào năm trước Nay giờ phút chia tay Gửi lời chào tiến bước!

Tình cảm mãnh liệt là tác nhân quan trọng để thi sĩ viết được những câu thơ, bài thơ có sức ám ảnh, lay động lòng người. Nhưng thơ không phải là sự việc thể hiện tình cảm một cách bản năng, trực tiếp. Tình cảm trong thơ là tình cảm được ý thức, được thăng hoa, và ngọt ngào và lắng đọng qua xúc cảm thẩm mĩ, gắn liền với khoái cảm của việc ý thức về phần mình và về đời. Đó phải là tình cảm lớn, tình cảm đẹp, hùng vĩ, thấm nhuần thực chất nhân văn, chính nghĩa. Tình cảm tầm thường không tạo nên sự thơ, thậm chí còn còn giết chết thơ . Nói như vậy không có tức thị tác phẩm trữ tình không dính dáng gì đến hiện thực khách quan, chỉ thuần tuý thể hiện suy tư, cảm hứng của tâm hồn. Tác phẩm trữ tình cũng tái tạo những hiện tượng lạ kỳ lạ đời sống như trực tiếp miêu tả cảnh sắc vạn vật tự nhiên hoặc thuật lại ít nhiếu sự kiện tương đối liên tục như Mẹ vắng nhà ngày bão của Đặng Hiển, Đi học của Minh Chính, Trên hồ Ba Bể của Hoàng Trung Thông, … nhưng sự tái tạo này sẽ không mang mục tiêu tự thân, mà tạo nhập cuộc kèm theo để chủ thể thể hiện những cảm hứng, chiêm nghiệm, suy tưởng của mình. Ở đây, nguyên tắc chủ quan là nguyên tắc cơ bản trong việc sở hữu hiện thực, là tác nhân cơ bản lao lý những đặc thù cốt yếu của tác phẩm trữ tình. Vì thế, trong tác phẩm khi nào thì cũng Open hai lớp nội dung : một là nội dung bức tranh hiện thực đời sống và hai là nội dung của những ý nghĩ, cảm hứng, suy tư ẩn đằng sau bức tranh đó ( người ta vẫn thường gọi đó là cảnh và tình, sự và tình ). Chẳng hạn, bài thơ Hành trình dài của bầy ong của Nguyễn Đức Mậu, bức tranh đời sống hiện lên rất đơn cử, sinh động qua bao cảnh đẹp mê li của vạn vật tự nhiên kì thú, qua sức tìm tòi cần mẫn, không ngừng nghỉ, không nghỉ trong hành trình dài dài vô tận của bầy ong – những hành trình dài dài bền bĩ và không ngừng nghỉ phát minh sáng tạo. Những ý nghĩ, cảm hứng, suy tư ẩn đằng sau bức tranh hiện thực này đó là : Hành trình dài nhẫn nại, không ngừng nghỉ nghỉ của bầy ong tượng trưng cho sức phát minh sáng tạo diệu kì của con người ( nhất là nghệ sĩ ) trước bao nhiêu đắp đổi của thời hạn và sự sống . Về hình thức, thơ bộc lộ bằng hình tượng, ý tượng với ngôn từ thơ được cấu trúc đặc biệt quan trọng quan trọng. Cách tổ cách ngôn từ đặc biệt quan trọng quan trọng ở câu thơ cũng tạo cho nó năng lực trở thành đa nghĩa. Nói theo cách, thơ là thẩm mỹ và nghệ thuật và thẩm mỹ của hình tượng – một yếu tính tạo ra sự chất họa trong thơ. Mỗi loại thơ có những mô hình tượng riêng. Nhật, nguyệt, tùng, cúc, mai, lan, trúc, sen … trong thơ cổ ; bờ ao, giếng nước, bến đò, con bống, cái khăn, ngọn đèn, … trong ca dao ; cờ đỏ, máu đào, bàn chân, tay súng, tuyến đường, mặt trời … trong thơ ca cách mệnh ; trái tim, đôi môi, làn hương, bờ vai, chim hót, vườn cây, con mắt … trong thơ lãng mạn ; sườn trời xanh, chim hòa bình, toàn cầu, tiếng trống trường, sân chơi, lớp học, chiếc khăn quàng đỏ, cánh buồm, góc sân, khoảng chừng chừng trời … trong thơ mần nin thiếu nhi v.v … Các hình tượng trong thơ phát sinh nhờ sức liên tưởng, tưởng tượng, phát minh sáng tạo can đảm và mạnh mẽ của thi sĩ nhằm mục tiêu làm cho tác phẩm có sức khai mở, khơi gợi sự suy tưởng bay bổng ở người đọc .Tính chất đặc biệt quan trọng quan trọng của ngôn từ thơ bộc lộ trước hết ở tiết điệu của nó. Sự phân dòng của lời thơ nhằm mục tiêu mục tiêu tạo tiết điệu cho thơ. Cuối mỗi dòng thường là nơi ngừng. Tùy theo số chữ ( tiếng ) trong dòng thơ mà thơ có tiết điệu khác nhau, thích phù hợp với những cung bậc tình cảm khác nhau. Ngôn từ thơ cũng không có tính liên tục và tính nghiên cứu và phân tích như ngôn từ văn xuôi, trái lại nó có tính nhảy vọt, gián đoạn tạo thành những khoảng chừng chừng lặng giàu ý nghĩa. Chẳng hạn :

Nếu nhắm mắt nhắm mũi trong vườn lộng gió Sẽ tiến hành nghe nhiều tiếng chim hay Tiếng lích rích chim sâu trong lá Con chìa vôi vừa hót vừa bay. Nếu nhắm mắt nhắm mũi nghe bà kể chuyện Sẽ tiến hành nhìn thấy các bà tiên Thấy chú bé đi hài bảy dặm Quả thị thơm, cô Tấm rất hiền. Nếu nhắm mắt nhắm mũi nghĩ về cha mẹ Đã nuôi em lớn khôn từng ngày Tay bồng bế sớm khuya vất vả Mắt nhắm rồi, lại mở ra ngay. (Nói với em, Vũ Quần Phương)

Sự phối hợp không gian, văn cảnh, cảm xúc trong ba khổ thơ thoạt nhìn có cảm giác khá lỏng lẻo, không gắn kết chặt chẽ với nhau. Ở khổ một, tác giả đặt trẻ thơ vào trong một thế giới trong veo, thanh bình, đầy âm sắc của tự nhiên kì diệu. Sang khổ thứ hai, thế giới diệu kì của tự nhiên đã nhường chỗ cho một không gian cổ tích thần kì của con người. Khổ thơ cuối là hành trình dài đi ngược vào tâm linh, vào nỗi nhớ để đến với không gian đời thường gần gụi. “Nếu nhắm mắt nhắm mũi” là một giả thiết thú vị mà tác giả đề ra cho nhân vật trữ tình, tạo thành chất kết dính cả ba khổ thơ. Nhắm mắt xuôi tay để sở hữu thể tập trung tâm trí, phát huy tối đa trí tưởng tượng, để tâm hồn thật nhẹ nhõm, thật rộng mở và để mình có thời cơ nhìn thật sâu vào chính cõi lòng, để biết thấu cảm, tri ân hơn nữa tình yêu thương, công lao to lớn của cha mẹ, người thân đã giành cho mình.

Thơ được làm từ những rung cảm trung thực của thi sĩ. Chính những rung cảm trung thực này đã làm thơ có hồn, có hơi thở, có sự sống. Cũng chính vì sự rung cảm đó góp thêm phần làm ra chất nhạc cho thơ với những âm thanh luyến láy, những từ trùng điệp, sự phối hợp bằng trắc và những cách ngắt nhịp có mức giá trị quyến rũ. Đặc trưng này còn có sức hút can đảm và mạnh mẽ so với những người đọc, tạo nên mọi sức mạnh. Điều này hoàn toàn có thể phát hiện rất nhiều trong thơ mần nin thiếu nhi – địa hạt mà ở đó sự hòa kết giữa thi tính và nhạc tính biểu lộ rất rõ ràng :

Xem Thêm : Hợp tác là gì? Ý nghĩa và điều kiện để đi đến hợp tác thành công

Má trồng toàn những cây dễ thương Nào là hoa, là rau, là lúa Còn ba trồng toàn cây dễ sợ Cây xù xì, cây lại sở hữu gai Cái gai Bưởi đụng vào thì chảy máu Trái Sầu Riêng rớt xuống thì đầu u Nhựa hột Điều dính vào là rách nát áo Cây Dừa cao eo ơi, cao là cao Cây ba trồng vạn thọ thiệt là lâu Mưa chẳng dập gió lay chẳng đổ Thân xù xì cứ đứng trơ trơ Cành gai góc đâm ngang tua tủa Bưởi, Sầu Riêng, Dừa, Điều nhiều nhiều nữa Cho em bốn mùa vị ngọt mùi thơm Vườn của ba cây trồng thì dễ sợ Mà trái nào thì cũng thiệt dễ thương. (Vườn cây của ba, Nguyễn Duy)

Sự phát hiện độc lạ về cái “ dễ thương và dễ thương ” và “ dễ sợ ” trong vườn cây của ba đã gây tuyệt hảo đặc biệt quan trọng quan trọng so với fan hâm mộ. Chất nhạc phát sinh từ ngôn từ mộc mạc, từ cái nhìn tương phản, trái chiều rất thơ ngây nhưng cũng rất là già dặn của bé về những cây ba trồng và má trồng, giữa hình thức và nội dung của quốc tế cây trái trong vườn cây của ba, từ thủ pháp so sánh đắc địa, nghệ thuật và thẩm mỹ và thẩm mỹ xí gạt cảm nhận fan hâm mộ khá độc lạ … Chính điều này đã gây cảm hứng giật thột, mê hoặc cho những người đọc .

3. Phân loại thơ

Tùy thuộc những tiêu chuẩn khác nhau sẽ sở hữu những cách phân loại thơ tương ứng. Chẳng hạn, địa thế địa thế căn cứ vào phương pháp tổ chức triển khai lời thơ và phương pháp diễn đạt tình cảm, người ta phân loại thơ thành những loại cơ bản sau : Thơ trữ tình : Là loại thơ trải qua thể hiện xúc cảm riêng tư, thành viên về đời sống mà biểu lộ tư tưởng về con người, cuộc sống và thời đại nói chung. Đây là thể loại then chốt của thơ .Thơ tự sự : Là thể loại thơ biểu lộ cảm nhận về đời sống qua mạng lưới khối hệ thống nhân vật và diễn biến. Với mảng sáng tác cho mần nin thiếu nhi, những bài thơ Nàng tiên Ốc ( Phan Thị Thanh Nhàn ), Chuyện cổ tích về loài người ( Xuân Quỳnh ), Ông khách giao thừa, Sự tích rước đèn Trung thu, Chuyện chú rùa biết bay ( Nguyễn Hoàng Sơn ), Ông trạng thả diều ( Nguyễn Buì Vợi ) … tiêu biểu vượt trội cho thể thơ này . Thơ cách luật : Là thể thơ có nhu yếu ngặt nghèo về về hình thức, ngôn từ, âm luật. Thơ thất ngôn tứ tuyệt, lục bát … là những thể thơ tiêu biểu vượt trội cho loại này . Thơ tự do : Là thể thơ trái chiều với thơ luật. Nó đập vỡ mọi ràng buộc về hình thức để biểu lộ tư tưởng, tình cảm một cách tự do. Điều này hoàn toàn có thể nhận thấy trong những bài thơ Mưa ( Trần Đăng Khoa ), Những cánh buồm ( Hoàng Trung Thông ), Ê-mi-li, con …, Tiếng chổi tre ( Tố Hữu ), Tiếng đàn ba-la-lai-ca trên sông Đà ( Quang quẻ Huy ), Nếu toàn cầu thiếu trẻ nhỏ ( Đỗ Trung Lai ) v.v … Thơ văn xuôi : Là thể thơ được viết bằng con chữ, vừa mang tính chất của thơ, vừa mang tính chất của văn xuôi. Nó dùng hình thức ngắn gọn của văn xuôi để miêu tả nội dung thơ. Chẳng hạn bài thơ Mẹ liệu có phải là cô Tấm của con của Lê Phương Hiền :

“Thu đẩy trăng vàng sóng sánh qua sông. Tay mẹ gầy, lời ru sông trôi xa vắng. Tuổi thơ con thầm lặng, ướt vành mi đợi bóng một con thuyền. Mái chèo êm, dòng sông cũng ngủ êm. Con vẫn thức, nhìn trăng tìm dáng mẹ. Một cánh hạc gầy thảng thốt hoài trong nỗi nhớ. Miền quê trở mình sau mùa lũ xót xa. Đợi trăng làm mềm những gọng cỏ gầy xơ. Nghe gió hát ca từ thuở ấy. Trong hương ngày thu, nụ cười con còn ẩn dấu. Kín đáo nào chứa trong trái thị thơm? Rồi có một ngày con sẽ lớn khôn, vẫn nhớ lắm tiếng sóng miên man ru đôi bờ cát. Bước đi mẹ hằn in dấu vết tháng năm vất vả. Bỗng thấy rưng rưng lòng khi nhận ra điều kín đáo: mẹ liệu có phải là cô Tấm của con”.

Một tiêu chí khác là dựa vào số chữ trong dòng mà gọi tên thể thơ. Chẳng hạn, dòng 5 chữ là thơ ngũ ngôn, dòng 7 chữ là thơ thất ngôn, 2 dòng 7, một dòng 6, một dòng 8 chữ là thơ song thất lục bát,…

( Nguồn tìm hiểu thêm : Bùi Thanh Truyền, Giáo trình văn học 1 )