Elon Musk, Charlie Munger, Warren Buffett, Jeff Bezos hay Naval Ravikant là những hình mẫu lý tưởng thay mặt cho hình ảnh những con người thành công. Hồ hết ai trong tất cả chúng ta cũng xuất hiện mong ước đạt được thành công như họ, do đó, con người ta thường nêu ra vướng mắc: Bí quyết thành công của họ là gì ? hay phương pháp nào đã đưa họ chạm đến thành công ?

Bạn Đang Xem: Mental Model – Công thức thành công trong thị trường ?

Lời giải đáp có nhẽ không gồm 1 đáp án, mà là sự việc phối hợp của nhiều yếu tố. Nhắc tới như sự kiên trì, sáng tạo hay một tẹo “điên” ở trong đấy. Song, điều quan trọng nhất nằm ở cách họ nhìn nhận và nhìn nhận và đánh giá vấn đề. Như ở nội dung bài viết về thiên kiến nhận thức – Bias trước đã đề cập, mọi quyết định của tất cả chúng ta thường bị những thiên kiến này chi phối và dẫn đến sai lệch. Để xử lý vấn đề nan giải ấy, cả 5 con người thành công trên, tuy thao tác ở những ngành nghề khác nhau, nhưng lại đều đưa ra một giải pháp chung. Đó là Mental Model

Mental model là gì ?

Thật khó để giải nghĩa hay tìm được một từ tương đương trong tiếng Việt. Có thể hiểu, mental model là phương pháp tất cả chúng ta suy nghĩ, lý luận vấn đề. Hiểu và sử dụng mental model là dụng cụ giúp tất cả chúng ta mỗi một khi gặp những vấn đề, thử thách nan giải. Từ đó, ta có thể đưa ra hướng xử lý hợp lý, dài hạn mà không bị phụ thuộc vào các vấn đề khách quan hay kể cả thiên kiến nhận thức.

Nhưng có một trở ngại lớn, bộ não tất cả chúng ta lại không hề muốn thích ứng với mental model. Những bản năng, được truyền lại từ tổ tiên, trong tiềm thức của cục não con người ta, luôn ưu tiên sự thoải mái.

Chỉ số ít, thật sự rất ít, có thể duy trì sử dụng mental model hằng ngày. Và số ít ấy là những người dân đạt được những thành công to lớn trong ngành nghề của họ.

Nếu Khổng Tử từng nói rằng: “Con người ta nhiều hơn nữa 2 cuộc sống, cuộc sống thứ hai mở màn chỉ khi nhận ra ta chỉ có một”. Mental model sẽ là thứ giúp ta nhận ra và sống cuộc đời thứ hai.

Lợi ích của Mental model

Tóm gọn lại, Mental model mang lại cho tất cả chúng ta 2 giá trị to lớn:

• Hiểu sâu và xét về cách mọi thứ vận hành
• Ra những quyết định đúng đắn hơn

2 giá trị trên sẽ ảnh hưởng tác động mọi hoạt động trong cuộc sống. Vì cuộc sống là một chuỗi quyết định, khi có quá nhiều quyết định cần phải thực hiện, kiên cố ta sẽ gặp vấn đề với tính xác thực. Tuy vậy với Mental Model, mớ dây rối rắm ấy sẽ dễ dàng được gỡ bỏ trong cuộc sống hằng ngày.

Vậy nếu lúc chưa vận dụng mental model, tất cả chúng ta sẽ hành xử ra sao ?:

• Tất cả chúng ta quên đặt vướng mắc, không hiểu được thực chất vấn đề. Trường hợp này tất cả chúng ta sẽ chẳng đi đến đâu.
• Tất cả chúng ta hành động theo bản năng, kinh nghiệm từ quá khứ hay các lời khuyên từng nhận được. Tuy phương pháp này còn có tốt hơn trường hợp trước tiên, nhưng cũng chẳng hơn được bao nhiêu.

Để các khái niệm trên trở thành rõ ràng hơn. Hãy cùng đến với cùng một ví dụ nhé:

Giả sử rằng, vào ngày cuối tuần này, tất cả chúng ta có một buổi chèo thuyền cùng bè bạn. Ta đang cảm thấy rất hào hứng bởi vì đây là lần trước tiên tất cả chúng ta có trải nghiệm này. Nhưng có một vấn đề, tất cả chúng ta chưa biết phương pháp chèo thuyền ?:

• Rất nhiều sẽ chọn lựa cách lên Google, Youtube,.. và tìm “Cách chèo thuyền”
• Tuy vậy với Elon, Bezos hay với ai sử dụng Mental model, sẽ nỗ lực tìm hiểu về thực chất của hành động ấy. Nguyên tắc mái chèo đẩy thuyền ? Chèo xuôi hay ngược làn nước ?…

Vì sao lại là Mental model ?

Quay trở lại với vướng mắc ở phần đầu của nội dung bài viết: Làm thế nào để thành công như Elon Musk, Jeff Bezos hay Naval ? Hay có thể hỏi, vì sao chỉ có những cái tên kể trên đạt được thành công lớn đến như vậy. Vì cần phải hiểu, có hàng triệu người ở bên phía ngoài thế giới, đều sở hữu IQ cao, đều siêng năng và cũng xuất hiện may mắn. Nhưng vì sao là Naval, Elon hay Warren ?

Lời giải đáp nằm ở việc, họ là số ít người dám bước ra, phá vỡ những quy tắc lỗi thời của khối hệ thống giáo dục. Ngẫm lại xem, liệu tất cả chúng ta đã chiếm học về tư duy phản biện hay Mental model tại trường học ? Vững chắc là không rồi. Với Bezos hay Charlie Munger, bằng một cách nào đó, họ đã học được về Mental model và sử dụng thuần thục chúng. Một số đặc điểm đặc biệt quan trọng của họ rằng:

• Họ suy nghĩ, nêu ra những ưu tiên và thường xuyên nhìn nhận và đánh giá lại chúng. Nhưng đặc biệt quan trọng rằng họ sẽ không còn thay đổi chúng.
• Họ học cách vượt qua sự trì hoãn. Một khi họ đã tìm được một Mental model hữu ích, kiên cố họ sẽ thường xuyên sử dụng.
• Họ luôn tìm cách chứng minh bản thân đã sai.

Xem Thêm : Thành viên độc lập Hội đồng quản trị là gì? Điều kiện và đặc điểm

Nhìn chung, họ sẵn sàng bỏ mặc tất cả để được dẫn lối bởi sự tò mò, sự thèm khát tìm ra thực chất thật sự của một vấn đề. Họ làm bằng phương pháp nào ư ? Đương nhiên là với những Mental model.

Tập dượt Mental model

Hiểu và xét về các khối hệ thống

Thế giới quanh ta là một mớ hỗn độn, phức tạp. Nhưng bản thân ta có thể đơn giản hóa, bằng phương pháp xem thế giới này như những khối hệ thống đang phối phù hợp với nhau. Và với Mental model, ta có thể đảo ngược từng khối hệ thống riêng lẻ để đào sâu vào.

Phương pháp ấy, nhìn thế giới như những khối hệ thống, sẽ giúp tất cả chúng ta nhìn thế giới hay kể cả những vấn đề với một góc nhìn đơn giản hơn. Những khối hệ thống này sẽ không còn hoạt động độc lập, mà có liên kết với nhau. Để dễ hình dung hơn, mọi người hãy tưởng tượng đến hình ảnh của những chiếc bánh răng đang thao tác với nhau trong một dây chuyền sản xuất.

Vướng mắc tiếp theo rằng: Vì sao lại phải là những khối hệ thống ? Là vì, ở góc cạnh nhìn này, ta có thể sử dụng Mental model để phân tích, đảo ngược sự vận hành của khối hệ thống, từ từ đào sâu, bỏ qua những vấn đề xung quanh để tìm thấy cốt lõi của vấn đề. Giống như cách ta gỡ bỏ những chiếc hộp bảo vệ bên phía ngoài, để xem thẳng vào những chiếc bánh răng đang chuyển động.

Tại chỗ này là các kiểu Mental model có thể sử dụng để nhìn nhận và đánh giá:

Tư duy nguyên bản – First Principle Thinking

Để hiểu và nhìn nhận và đánh giá bất kể thứ gì, ta cần nhìn thấy thực chất của chúng. Và Tư duy nguyên bản sẽ giúp ta điều này. Kiểu Mental model này được cho phép ta tìm về cốt lõi của vấn đề, từ đó mới xây dựng lên những lời đáp hiệu quả.

Nhắc tới First Principle, ta không thể không nhắc tới Elon Musk, một người sử dụng tư duy này rất thành công, và SpaceX là thành tựu của nó. Khoảng tầm vào tháng hai năm 2002, tại Moscow, Elon đã lần đầu lên ý tưởng về một doanh nghiệp tên lửa vũ trụ thương nghiệp, tuy nhiên với giá thành rẻ. Tại thời điểm lúc đó, để phóng một tên lửa vận tải 250kg sẽ tiêu tốn 30 triệu USD, và Musk đã cam kết rằng, con tàu trước tiên của Space Exploration mang tên Falcon 1, sẽ trọng tải được 635kg chỉ với ngân sách 6,9 triệu USD.

Đối mặt với một khối hệ thống, một vấn đề phức tạp ấy. Elon đã chọn lựa cách đơn giản hóa chúng cùng với First Principle Thinking. Cụ thể là với những vướng mắc như:

• Tên lửa được chế tạo bằng vật liệu gì để giảm ngân sách ?
• Thiết kế ra sao để tối ưu ?
• Loại nhiên liệu nào sẽ tiến hành sử dụng ?
• Động cơ đẩy nào sẽ hợp lý ?
• …

Đúng như vậy, Elon cùng SpaceX đã tự mình xử lý những vấn đề nhỏ nhất. Dù vấn đề ấy có ra sao, to lớn, rối rắm hay phức tạp. Hãy chia nhỏ, đào sâu, để tìm thấy thực chất và xử lý chúng.

(Video Elon Musk nói về First Principle Thinking.)

Tư duy cải tiến – One Level Higher

Nếu Tư duy nguyên bản có thể tương trợ ta trong quá trình tìm giải pháp, thì tư duy cải tiến – One Level Higher lại sở hữu nhiệm vụ tối ưu lời đáp vừa tìm được. Bằng phương pháp liên tục tìm phương pháp tối ưu cho từng bánh răng trong khối hệ thống. Khi từng thành phần đã được tối ưu, kiên cố cả khối hệ thống sẽ đạt được hiệu quả chất lượng cao.

Ví dụ: Ta có thể thao tác trong hai năm để được tăng 20% lương, hoặc chọn lựa cách đổi việc để được tăng 30% lương ngay ngay lập tức. Trong trường hợp này, mức lương (bánh răng) đã được tối ưu hóa khi xét trong việc làm của bạn (khối hệ thống). Thậm chí là, ta vẫn còn tồn tại thể cải tiến khối hệ thống việc làm của họ, bằng phương pháp xem xét lại các bánh răng tiết kiệm ngân sách, góp vốn đầu tư hay tiêu xài,…

Cách ra quyết định đúng đắn

Tất cả chúng ta vừa chỉ thảo luận qua một nửa sức mạnh của Mental model: Hiểu và tối ưu các khối hệ thống. Phần tiếp theo, hãy cùng bàn về: Phương pháp tất cả chúng ta ra quyết định.

Sở hữu kỹ năng ra quyết định tốt giúp ta nâng cao kỷ luật bản thân, loại bỏ những ảnh hưởng tác động đến quyết định, và là bước quan trọng trong để chuyển sang sử dụng Mental model.

Hằng ngày, quá trình ra quyết định của tất cả chúng ta rơi vào 2 trường hợp:

• Lựa chọn ưu tiên – Phương án nào tốt nhất để lựa chọn ?
• Lựa chọn phân bổ – Ta nên phân bổ sự tập trung, thời kì hay sức lực ra sao

Xem Thêm : Daemon là gì?

Hãy cùng mình thử lấy một ví dụ về Lựa chọn ưu tiên: Khi mà trước mắt tất cả chúng ta có quá nhiều việc, quá nhiều dự án cần phải làm. Ta nên chọn việc nào để làm ?

Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret minimization

Theo Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret minimization, một kiểu Mental model. Để đã chiếm cảm giác sự sung sướng lâu dài, ta nên lựa chọn những công việc hay dự án, những cái mà khi ta đã già, ta sẽ thấy nuối tiếc vì chưa thể làm được những điều này.

Bộ não con người thường ưu tiên mục tiêu ngắn hạn mà bỏ quên tương lai. Do đó, Regret minimization là một loại Mental model rất quan trọng khi đối chiếu với cuộc sống tất cả chúng ta, nhắc nhở bộ não giữ kỉ luật để đạt được những niềm vui thực sự.

Với Regret minimization, Jeff Bezos đã thoát thoát khỏi guồng công việc của Amazon và theo đuổi thị hiếu vũ trụ của mình. Ông đã thành lập doanh nghiệp vũ trụ Blue Origin và cạnh tranh trực tiếp với SpaceX.

(Video Jeff nói về Regret minimization)

Quy tắc Pareto – Pareto Principle

Thường được biết với một chiếc tên thân thuộc hơn là quy tắc 80/20. Quy tắc Pareto nhận định rằng: 80% nỗ lực của tất cả chúng ta chỉ cho ra 20% kết quả. Do đó, hãy tập trung góp vốn đầu tư vào 20% nỗ lực còn sót lại.

Ví dụ như 80% sự trì hoãn của tất cả chúng ta chỉ tới từ 20% những hoạt động sinh hoạt vô ích. Do đó, hãy thử giới hạn những hoạt động sinh hoạt ấy, kiên cố năng suất của tất cả chúng ta sẽ tăng lên đáng kể. Nhưng cũng đừng nỗ lực loại bỏ 100% sự xao nhãng, điều đó chẳng thực tế và sẽ chẳng hiệu quả. Hãy tập trung vào 80/20.

Vấn đề của Mental model

Tập dượt tư duy, quy tắc nói riêng hay Mental model nói chúng là điều rất khó. Lý do là vì: Mental model yêu cầu tất cả chúng ta rời bỏ những suy nghĩ, hành động, những thứ mà ta đã quen theo lối sống cũ. Liên tục đặt vướng mắc chẳng khác nào xé nát những mục tiêu cũ của bạn. Và có thể rằng, ta sẽ tái cấu trúc lại nhận thức và nhận ra rằng, những thứ mình hiểu trong nhiều năm qua không đúng một tẹo nào cả.

Con người tất cả chúng ta luôn đề cao sự siêng năng. Nhưng thực tế, chăm chăm thao tác mà không đặt vướng mắc “Liệu có thứ gì tốt hơn không?” hay “Mình có thể cải thiện công việc không”, thì cũng chỉ là một sự biểu hiện của lười biếng. Ai trong tất cả chúng ta cũng mong đã chiếm một trạng thái công việc ổn định, nhưng đắm chìm quá sâu vào nó lại là câu truyện khác.

Mãi trôi theo dòng chảy ấy, con người sẽ mất đi quyền tự quyết. Có thể gọi đây là trạng thái tê liệt – là người thù lớn số 1 của Tư duy phản biện. Đó cũng là biểu hiện rõ ràng nhất cho một người đã hoàn toàn từ bỏ các Mental model, vì Mental model sẽ giúp anh ta tự kiểm soát và điều chỉnh cuộc sống của mình.

Vận dụng thực tế

Lượng lý thuyết trên đã là tương đối, còn thực tế thì sao ? Tại chỗ này là list các Mental model được mình đề xuất, dựa trên mức độ vận dụng thường xuyên, dễ dàng vận dụng và có độ xác thực cao.

Để tối ưu các khối hệ thống:

• Tư duy cải tiến – One level higher: Xác định mức chất lượng cao có thể tối ưu. Cải thiện từng bánh răng của khối hệ thống.
• Lý thuyết ràng buộc – Theory of constraints: Thế giới đưa ra rất những khuôn mẫu để hướng dẫn tất cả chúng ta đạt được kết quả tốt. Hãy thử thật nhiều phương pháp để tìm ra phương thức mang lại kết quả chất lượng cao.
• Tư duy nguyên bản – First Principle thinking: Xây dựng giải pháp bằng phương pháp nhìn vào thực chất vấn đề

Vậy, có thể thấy quy trình này sẽ diễn ra: Dùng tư duy cải tiến để xác định vấn đề, những điểm cần cải tiến → Sử dụng Lý thuyết buộc để xử lý → Khi đã xây dựng được một khối hệ thống mới hoặc không thể cải thiện thêm, sử dụng Tư duy nguyên bản để phá vỡ cấu trúc, xây dựng lại một khối hệ thống mới.

Để ra quyết định

• Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret Minimization: Sử dụng khi đối chiếu với những quyết định lâu dài. Xem rằng những lựa chọn nào có thể khiến bản thân trong tương lai nuối tiếc, nếu ngày nay không thực hiện.
• Quy tắc Pareto – Pareto Principle: Sử dụng khi đối chiếu với những quyết định trung hạn. Tập trung vào 20% nỗ lực để tạo ra 80% kết quả.
• Quy tắc ICE (Impact, Confidence, Easy): Khi gặp những quyết định ngắn hạn. Hãy nhìn nhận và đánh giá mọi phương án với thang điểm 10, bằng vướng mắc về sự việc ảnh hưởng tác động nếu thành công, tự tín của họ hay mức độ dễ thực hiện. Phương án có điểm số chất lượng cao là điều bạn nên ưu tiên.
• Ma trận Eisenhower: Sử dụng trong trường hợp cấp thiết. Lập một ma trận 2×2 (như hình tiếp sau đây) để lựa chọn công việc ưu tiên.

Tổng kết

Để phát triển, thứ tất cả chúng ta cần không phải là động lực, mà là sự việc kỉ luật. Kỉ luật tập luyện Mental model sẽ mang lại cho tất cả chúng ta một cuộc sống mới hơn, thú vị hơn và cả thử thách hơn. Kể cả trong góp vốn đầu tư, nhất là với một thị trường tràn ngập thông tin như crypto. Ta cần phải giữ cho cái đầu của mình thật lạnh, thật tỉnh táo để mang ra những quyết định đúng đắn.

Hãy cùng CoinF tập luyện Mental model. Kiên trì và thành công sẽ tới với tất cả chúng ta.