Ở bài trước tất cả chúng ta đã cùng tìm hiểu về mô hình thẩm mỹ hát Chèo là gì, hôm nay Lạc Việt Audio sẽ cùng bạn sát cánh đồng hành tìm hiểu về một trong những dòng thẩm mỹ dân gian được UNESCO xác nhận và di sản văn hoá của nhân loại, đó đây chính là ca trù. Vậy ca trù là gì? Nguồn gốc, đặc điểm, quá trình phát triển của thẩm mỹ hát ca trù ra làm sao? Cùng theo dõi ngay trong nội dung bài viết này để được trả lời nhé!

Bạn Đang Xem: Ca trù là gì? Nguồn gốc, đặc điểm của nghệ thuật ca trù Việt Nam

>>> Tham khảo thêm các tin tức:

• Nhạc vàng là gì? Bí kíp chọn mua loa nghe nhạc vàng bất bại!
• Nhạc đỏ là gì? Bí quyết chọn loa nghe nhạc đỏ đỉnh nhất

Ca trù là gì?

Ca trù bắt nguồn từ chữ nôm 歌籌 được trình diễn bằng âm giai nhạc thính phòng. Cùng nghe phần giới thiệu khái niệm cụ thể tại chỗ này để nắm rõ.

Hát ca trù là gì?

Ca trù hay còn được biết tới là hát cô đầu, hát nhà trò phát triển và thịnh hành từ thế kỷ 15 tại Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ nước ta. Đây là mô hình thẩm mỹ được giới quý tộc, trí thức cũng như cung đình ưa thích và là sự việc phối hợp đỉnh cao của thơ ca và âm nhạc.

Một bài hát ca trù sẽ gồm có 3 nghệ nhân đây chính là:

• Một cô đào, ca nương hay cô đầu sử dụng bộ phách gõ lấy nhịp hát.
• Một nhạc công với danh xưng là kép đảm nhận chức năng chơi đàn phụ hoạ theo tiếng hát.
• Người thưởng ngoạn hay còn được gọi là quan viên thường là tác giả của bài hát sẽ đánh trống để giãi bày sự đặc ý.

Thẩm mỹ hát ca trù thường được trình diễn trong các không gian nhỏ, sân khấu gói gọn trên 1 chiếc chiếu với đào hát ở giữa, kép và quan viên ngồi ở hai bên. Nếu bài hát được sáng tác và trình diễn ngay tại chỗ sẽ gọi là tức tịch (ngay ở chiếu).

Ca trù tiếng Anh là gì?

Ca trù trong tiếng anh có thể giữ nguyên theo tiếng Việt đó là Ca tru hoặc có thể sử dụng với cái tên ceremonial/festival với ý để chỉ những bài hát được sử dụng và trình diễn trong các liên hoan.

Ca trù tiếng Trung là gì?

Từ ca trù trong tiếng Trung là 加州特鲁 hoặc 唱小竹 (vì trong quá trình hát sẽ sử dụng các thẻ tre để thể hiện sự khen tặng khi đối chiếu với ca nương).

Nguồn gốc ca trù – thẩm mỹ dân gian Việt Nam

Là mô hình thẩm mỹ dân gian lâu năm, không người nào biết nguồn gốc xác thực của hát ca trù. Theo người đời truyền lại thì nó được khai sinh bởi Đinh Dự – con của công thần Lam Sơn và công chúa Đường Hoa (người thân trời) nên chúng có nguồn linh thiêng, cao quý.

• Thời Tiền Lê năm 987 đây chính là thời kì ra đời của thẩm mỹ dân gian tiền thân của hát ca trù với điệu “bẻ thành làn hát”.
• Vào thời Lý, thẩm mỹ hát ca trù được xem như trọng, năm 1025 vua Lý Thái Tổ định ra hát xướng với con trai là Quản giáp, con gái gọi là ả đào, lần trước hết trong lịch sử hào hùng nghề ca kỹ được xem như trọng và mở các gánh hát riêng để hành nghề.
• Vào thời nhà Trần (từ thời điểm năm 1225 – 1400) ca trù ngày càng phát triển hơn và đi sâu vào trong văn hoá xã hội của toàn giang sơn.
• Thời Lê Sơ, vua Lê Thánh Tông đã ra quy chế quản nhạc, phân chia ca trù thành 2 loại nhạc là nhạc Bát âm và Hát ả đào.
• Từ thời điểm cuối thế kỷ 15 đến thời điểm cuối thế kỷ 17, những người dân hành nghề ca kỹ phải hoạt động ở trong ty giáo phường, hát cửa đình lên ngôi trong thời đoạn này.
• Vào cuối thế kỷ 19 đến thời điểm đầu thế kỷ 20 ca trù phát triển mạnh trên khắp toàn nước, các đào nương chuyển ra các thành phố lớn để kiếm sống.

Không có một dấu mốc thời kì lưu lại sự ra đời chuẩn xác của ca trù. Có tài liệu ghi thẩm mỹ ca trù xuất hiện từ thời Lý khoảng tầm thế kỷ XI nhưng lại sở hữu những tư liệu chỉ ra rằng mô hình thẩm mỹ này ra đời vào thế kỷ XV.

Đặc điểm của ca trù là gì?

Ca trù gắn liền với văn hoá nước nhà, quá trình phát triển xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Vì thế chúng mang tính dân tộc bản địa cao và thể hiện được bản sắc dân tộc bản địa.

Đặc điểm âm thanh của ca trù

Ca trù mang khí nhạc (vocal music) và thanh nhạc (instrumental music).

• Tính thanh nhạc: Người hát ca trù – đào nương phải có một giọng hát trong, thanh vang và biết phương pháp ém hơi, nhả chữ sao cho tròn và rõ chữ, biết phương pháp nảy hạt (đổ hột), đổ con kiến. Đặc biệt quan trọng ca nương phải vừa hát vừa gõ phách cho đúng, tiếng phách phải có độ chắc giòng, ăn khớp với tiếng hát.
• Tính khí nhạc: Khí nhạc ở đây đây chính là kép đàn sử dụng đàn đáy để phụ hoạ. Kép đàn không đàn theo một khuông nhạc sẵn mà chủ yếu là phải đi theo bài hát, khổ đàn – khổ phách và tiếng ca hoà quyện với nhau hài hoà nhất.
• Quan viên hay người cầm chầu là người đánh trống để chấm đào hát – kép đàn. Dựa vào cách quan viên đánh trống mà người theo dõi nghe hát ca trù có thể biết được đoạn này hay, đoạn nào chưa hay để cảm nhận.

>>> Có thể bạn quan tâm: [Top 11+] Amply nghe nhạc vàng hay nhất hiện nay không nên bỏ qua

Nhạc cụ ca trù sử dụng

Nhạc cụ trong thẩm mỹ trình diễn ca trù sử dụng những nhạc cụ dân gian, đơn giản như bộ gõ phách, trống và đàn đáy. Chúng không sử dụng các nhạc cụ văn minh mà tất cả chúng ta thường thấy xuất hiện trong các dàn âm thanh hội trường, sân khấu như đàn organ, guitar hay kèn, sáo,…

Chính vì sự đơn giản trong nhạc cụ đã làm nổi trội nên thẩm mỹ trình diễn, thể hiện ca từ của không ít đào nương mà không mô hình thẩm mỹ văn minh nào hiện nay có thể làm được. Việc sử dụng nhạc cụ trong hát ca trù không hề đơn giản mà phải chơi sao cho khớp tiếng hát, khớp hoàn cảnh.

Danh xưng thẩm mỹ trình diễn ca trù

Xem Thêm : Từ tượng thanh là gì? Ví dụ từ tượng thanh

Ca trù được gọi với rất nhiều cái tên khác nhau trong suốt từ lúc hình thành cho tới ngày này. Các danh xưng thân thuộc của hát ca trù gồm có:

Hát ả đào

Vào thời vua Lý Thái Tổ (1010 – 1028) có ca nương tên Đào Thị rất giỏi ca hát được nhà vua yêu quý và thường xuyên ban thưởng. Người đời ngưỡng mộ nên gọi các con hát là Đào Nương, Từ đó thì Hát ả đào đây chính là tên gọi xưa cũ nhất của hát ca trù.

Hát cửa đình

Hình thức trình diễn ca hát phục vụ cho những nghi tiết tế lễ thần linh ở các đình, đền, chùa.

Hát ca trù

Sở dĩ được gọi là ca trù bởi thời xưa có phong tục hát thẻ (thẻ gọi là trù), lúc các ca nương trình diễn, người theo dõi sẽ giãi bày sự yêu thích, mến mộ và thưởng ca nương bằng các thẻ tre thay cho tiền mặt, sau show diễn kết thúc thì những thẻ trẻ được đổi thành tiền.

Hát cửa quyền

Là hình thức trình diễn ca trù trong hoàng cung dưới triều đại phong kiến xưa.

Hát nhà trò

Có một thời kì các ả đào không chỉ hát mà còn múa phối hợp, giả làm người say, người điên, người đi săn, vừa hát vừa làm trò nên ca trù thời kì này được gọi là hát nhà trò.

Hát nhà tơ

Hát ca trù còn được gọi là hát nhà tơ tức là các show diễn hát được diễn trong ty quan.

Hát cô đầu

Từ ả đào lên tới cô đầu ra làm sao? Các ả đào khi đã có danh ca lão luyện sẽ truyền dạy lại cho những con em mình thành nghề. Mỗi dịp hát đình chúng sẽ phải trích ra một món tiền để cung dương thầy (tiền đầu). Về sau để tỏ ý tán tụng công lao dạy dỗ của không ít đào nương mà gọi là cô đầu.

Hát ca công

Dùng để làm ám chỉ các nghệ sĩ hoạt động trong giáo phường.

Ca nương – Ả đào

Ca nương – Ả đào đây chính là nhân vật mấu chốt, trung tâm của không ít chiếu ca. Đây thường là các nữ nghệ nhân có kỹ thuật ca hát tốt và sẽ vừa hát vừa gõ phách.

Kép – kép đàn

Cùng với cô đào thì kép đàn cũng là một trong 3 vị trí mấu chốt có trong một buổi trình diễn ca trù. Kép đàn ngày này được gọi là ca nương sẽ đóng vai trò là người gảy đàn tương trợ cho đào hát.

Quan viên – cầm chầu

Quan viên ở đây được xem như là người nghe hát và chấm điểm, cũng giống với người theo dõi nhưng quan viên là người dân có khả năng nhìn nhận được bài ca trù có hay là không. Quan viên cầm chầu sẽ nhìn nhận trực tiếp qua tiếng trống chầu.

Mạng lưới hệ thống bài bản ca trù

Thẩm mỹ ca trù thuở đầu phát triển trong các gánh hát, và được trình diễn bởi họ. Các tổ chức, thiết kế có liên quan đến ca trù gồm có:

• Quản giáp: Quản giáp là người đứng đầu trong các trùm (nhiều tài liệu ghi là quản giáo), trùm là để chỉ người đứng đầu trong giáo phường.
• Giáo phường ở đây đây chính là tổ chức hát ca trù đào nương và kép sẽ sở hữu họ tên riêng. Trong thời kì trị vì của vua Lê thì có giáo phường trong cung đình và giáo phường dân gian, giáo phường cung đình giống như một Ty giáo phường.
• Ty giáo phường là tập hợp của không ít giáo phường trung các xã, các giáp, các họ, đây là nơi nắm giữ các tục nhạc, thu thập và quản lý âm nhạc dân gian, dân tộc bản địa.

Các vùng ca trù trên toàn nước

Ca trù phát triển mạnh ở Miền Bắc cũng như Bắc Trung Bộ, qua thời kì, mô hình thẩm mỹ dân gian này phát triển và lan rộng tới cả nhiều tỉnh thành trong miền Nam.

Vùng ca trù cũ Tỉnh thành Cái nôi của ca trù Làng Cổ Đạm, Nghi Xuân, TP. Hà Tĩnh Vùng ca trù Hà Tây cũ Hà Tây (nay thuộc Hà Nội Thủ Đô) với những giáo phường như Chanh Thôn, Ngãi Cầu Vùng ca trù phía Đông Đông Anh, Tỉnh Bắc Ninh, Hưng Yên, Thành Phố Hải Dương.

Tính tới hiện nay có tới hơn 60 câu lạc bộ, giáo phường và nhóm ca trù đang hoạt động trên khắp toàn nước. So với trước lúc được UNESCO xác nhận là di sản văn hoá phi vật thể vào năm 2009 thì số lượng này đã tiếp tục tăng lên đáng kể nhưng nhiều danh ca lão làng đang không còn nữa.

Chỉ tính tại Hà Nội Thủ Đô đã có khoảng gần 20 CLB giáo phường, nhóm và trung tâm ca trù hoạt động. Ở miền Bắc cũng luôn tồn tại nhiều làng, CLB ca trù nổi tiếng như Hưng Yên có Làng ca trù Đào Đặng ở xã Trung Nghĩa, TP. Hưng Yên, CLB ca trù Giáo Phòng; Tỉnh Ninh Bình có CLB ca trù đền thờ Nguyễn Công Trứ, CLB ca trù Cố Viên Lầu; TP. Hà Tĩnh có CLB ca trù Nguyễn Công Trứ, CLB ca trù Cổ Đạm, CLB ca trù TTVH huyện Nghi Xuân; Quảng Bình có CLB ca trù Đông Dương.

Giá trị của thẩm mỹ trình diễn ca trù

Xem Thêm : Cộng Tác Viên Là Gì? Thách Thức Và Thuận Lợi Khi Làm CTV

Ca trù là một trong những di sản văn hoá không chỉ của Việt Nam mà còn của toàn nhân loại được UNESCO xác nhận.

Giá trị thẩm mỹ, tiêu khiển

Ca trù mang đậm giá trị thẩm mỹ trình diễn: Chúng kén khách và thưởng được dòng thẩm mỹ này sẽ không hề dễ dàng, yên cầu người theo dõi phải có tìm hiểu, hiểu biểu hoặc niềm yêu thích tìm tòi khi đối chiếu với ca trù. Nếu như các dòng nhạc văn minh chúng ta cũng có thể hát theo chỉ với sau một vài lần nghe tuy vậy với hát trù thì không thể làm vậy. Kỹ thuật thanh nhạc, luyến láy, sử dụng câu từ cũng như cách gõ phách kèm khi hát yên cầu người trình diễn phải có kỹ thuật rất cao. Chỉ bằng ba nhạc cụ đơn giản kết phù hợp với tiếng hát của ca nương mà đã thể hiện được cảm xúc và nội dung tác phẩm cần miêu tả. Giá trị thẩm mỹ của hát ca trù nằm ở đó.

Bên cạnh giá trị thẩm mỹ, ca trù mang tính tiêu khiển cao bởi thời xưa thường trình diễn trong các dịp lễ liên hoan, họp sân đình hoặc mua vui cho người theo dõi. Ngoài ra hát ca trù còn được sử dụng trong những hoạt động lễ tiết, ngoại giao của cung đình. Chúng không chỉ góp phần tiêu khiển trong cung đình, cho vua chúa mà còn cho những người dân thưởng thức.

Giá trị xã hội của ca trù

Không chỉ mang giá trị nội dung, thẩm mỹ cao, hát ca trù còn mang tính xã hội bởi chúng thường diễn tả lại những câu truyện đời thường, tích sử được diễn biến có thực đi theo từng thời đoạn lịch sử hào hùng của Việt Nam. Tuy nhiên sự tác động ảnh hưởng của toàn cảnh lịch sử hào hùng xã hội không tác động ảnh hưởng quá rộng tới nội dung và trình diễn ca trù bởi các giáo phường thì thường đi theo những lối nhất định, chỉ có những giáo phường trong nhân dân mới thường xuyên đưa các yếu tố xã hội vào trong tác phẩm trình diễn.

Ngoài ra thì ca trù còn mang theo giá trị văn hoá, giáo dục, tín ngưỡng thâm thúy thể hiện được ý thức, con người Việt Nam.

Những nghệ nhân hát ca trù nổi tiếng

Các nghệ sĩ hát ca trù nổi tiếng phải nói đến việc như:

• NSND, danh ca Quách Thị Hồ
• Nghệ nhân dân gian Nguyễn Thị Khướu (Hà Nội Thủ Đô)
• Nghệ sĩ xuất sắc ưu tú, danh ca Lê Thị Bạch Vân
• NS Nguyễn Thị Phúc
• Nghệ nhân Nguyễn Thị Thiệp (Tỉnh Bắc Ninh)
• Nghệ nhân Nguyễn Văn Khôi (Hà Nội Thủ Đô)
• Nghệ nhân Phạm Thị Mùi (Lỗ Khê, Đông Anh, Hà Nội Thủ Đô)
• NSND, danh ca Phó Thị Kim Đức
• Nghệ sĩ Nguyễn Thị Chúc
• Kép đàn Đinh Khắc Ban
• Kép đàn Nguyễn Phú Đẹ
• Kép đàn Nguyễn Văn Khuê
• Nghệ nhân xuất sắc ưu tú Nguyễn Thị Sinh
• Đào nương Trần Thị Gia
• Đào nương Nguyễn Phương Trà My

Những bài hát ca trù hay nhất

Một số tác phẩm ca trù nổi tiếng:

• Cao Bá Quát với “Tự tình”, “Hơn nhau một chữ thì”, “Phận hồng nhan có mỏng mảnh”, “Nhân sinh thấm thoắt”,…
• Dương Khuê với “Hồng Hồng, Tuyết Tuyết” tức “Gặp đào Hồng đào Tuyết”.

• Tản Đà với “Hỏi gió”, “Gặp xuân”,”Xuân tình”, “Chưa say”, “Trần ai tri kỷ”, “Đời đáng chán”,…

• Nguyễn Khuyến với “Hỏi phỗng đá”, “Duyên nợ”.

• Trần Tế Xương với “Hát cô đầu”.

• Nguyễn Công Trứ với “Tháng ngày thanh nhàn”, “Kiếp nhân sinh”, “Chơi xuân kẻo hết xuân đi”, “Trần ai ai dễ biết ai”,…

Thẩm mỹ hát ca trù ngày này

Từ sau cách mệnh Tháng Tám năm 1945, ca trù bị cấm trình diễn. Mãi đến khi Bác bỏ Hồ tham gia nghe trình diễn ca trù vào năm 1962 vào tết Nguyên Đán, dần sau đó ca trù lấy lại được chỗ đứng trong âm nhạc nước nhà. Tuy nhiên đến năm 1980 mô hình thẩm mỹ này mới được cấp phép lại để trình diễn rộng rãi trong hiệp hội nhưng vẫn phải tuân theo phạm vi nhất định của quốc gia với đề tài chính trị. Bài hát ca trù trước hết được phát trên loa phát thanh sau một thời kì dài bặt tiếng là bài Những ngày xuân do NSND Quách Thị Hồ hát.

Mặc dù đã có những thời kỳ hát ca trù rất thịnh hành nhưng không thể phủ nhận rằng chúng hiện giờ đang bị mai một dần. Mãi đến năm 2009 sau thời điểm được đề cử và xác nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại chúng mới được nghiên cứu và bảo tồn hơn. Tính đến năm 2010 hiện toàn nước có 63 câu lạc bộ phân chia ở 15 tỉnh thành gồm có:

• Hà Nội Thủ Đô: Câu lạc bộ Ca trù Lỗ Khê, CLB Ca trù Thái Hà, CLB Ca trù Thăng Long, CLB Ca trù thôn Chanh (Phú Xuyên), CLB Ca trù Hà Nội Thủ Đô, CLB Ca trù Bích Câu Đạo quán.
• Tỉnh Ninh Bình: Câu lạc bộ Ca trù đền thờ Nguyễn Công Trứ, CLB Ca trù Cố Viên Lầu.
• TP. Hà Tĩnh: Câu lạc bộ Ca trù Nguyễn Công Trứ, CLB Ca trù Cổ Đạm.
• Tỉnh Bắc Ninh: CLB Ca trù Thanh Khương (Thuận Thành), CLB Ca trù Tiểu Than (Gia Bình) và CLB Ca trù Đông Tiến (Yên Phong).

Hiện nay thì thẩm mỹ hát ca trù không giới hạn về nam nữ của người trình diễn. Các đào không chỉ là phụ nữ mà có thể là nam giới. Các kép lại không chỉ có nam giới mà còn tồn tại thể là nữ. Hay thậm chí còn cả một show diễn hát trù chỉ có nữ hoặc nam đảm nhận hết các vai trò trong chiếu trù.

Một số thú vị về thẩm mỹ ca trù Việt Nam

Sau lúc đã tìm hiểu được khái niệm ca trù là gì rồi cũng như nguồn gốc đặc điểm của mô hình thẩm mỹ, tất cả chúng ta cùng tìm hiểu về một số điều có thể bạn không biết về mô hình thẩm mỹ này.

Nghe ca trù ở đâu?

Hiện nay bạn rất khó có thể nghe ca trù tại đình, chùa như trước nữa mà muốn nghe hát phải tới các câu lạc bộ, trong các liên hoan hoặc nhà hát chuyên trình diễn. Cũng giống như hát chèo, để thưởng thức ca trù được trọn vẹn và hiểu được hết những tâm tư tình cảm trong bài hát thì người nghe phải được trải nghiệm trực tiếp, nghe các cô đầu hát và các kép chơi nhạc.

Dàn âm thanh gia đình có thưởng thức được ca trù

Khi đối chiếu với dàn karaoke hay nghe nhạc gia đình thì hoàn toàn có thể nghe được ca trù. Mặc dù chất lượng sản phẩm và dịch vụ cũng tương đối hay nhưng không thể so sánh với việc nghe và xem trình diễn trực tiếp được. Lưu ý nếu như khách hàng không có tham gia để đi nghe trực tiếp thì có thể lựa chọn các dòng loa karaoke chất lượng sản phẩm và dịch vụ của JBL, BMB hay Bose để nghe vì khả năng tái tạo đầy đủ âm thanh, cảm xúc của bài hát ca trù.

>>> Loa JBL của nước nào sinh sản? Nguồn gốc, xuất xứ thương hiệu?

Ai là nghệ sĩ ca trù nổi tiếng nhất?

Nếu như trong hát xẩm có cố nghệ sĩ Hà Thị Cầu thì ca trù có cố NSND Quách Thị Hồ được xem như là bậc thầy của ca trù và là người trước hết đưa tiếng hát ca trù của nước ta đến với nước ngoài.

Vì sao thẩm mỹ trình diễn ca trù lại bị cấm trong cuộc chiến tranh Việt Nam?

Trong suốt 30 năm từ sau cách mệnh tháng Tám, hát ca trù bị cấm bởi được xem là hư hỏng và truỵ lạc. Thực dân Pháp thường ghé vào các quán rượu và ở đây có những đào nương hát và còn có những đào tiếp rượu. Tổ chức chính quyền nước ta cũng gán cho ca trù là phong kiến, giả trưởng, nội dung không cổ vũ ý thức cho nhân nhân hay ngợi ca công lao của Đảng, Nhà Nước, Bác bỏ, những hero dân tộc bản địa. Trong thời kì này thì ca trù được xem như là thẩm mỹ không phù phù hợp với toàn cảnh lịch sử hào hùng.

Trên đây là nội dung bài viết trả lời ca trù là gì? Nguồn gốc, đặc điểm cũng như quá trình phát triển của thẩm mỹ hát ca trù. Mong rằng với những thông tin mà chúng tôi cung cấp sẽ giúp đỡ bạn hiểu hơn về mô hình thẩm mỹ dân gian truyền thống giàu bản sắc dân tộc bản địa này của nước nhà, cùng chung tay giữ gìn không để bị mai một. Theo dõi Lạc Việt Audio để biết thêm thật nhiều thông tin hữu dụng khác nữa nhé! Hứa hẹn gặp các bạn trong những nội dung bài viết sau.