Thế nào là một cuốn sách viết cho thiếu nhi? Những tác phẩm không chủ đích viết cho trẻ em nhưng được những em đọc và đón nhận đã chiếm hữu xem như là văn học thiếu nhi? Những sáng tác viết cho trẻ em được phần lớn người lớn hưởng ứng còn trẻ em lại không mấy yêu thích có thuộc văn học thiếu nhi?… Đi tìm lời giải đáp cho thắc mắc trên thực chất, cũng đó là đi tìm chìa khóa để giải thuật các vấn đề thuộc về đặc trưng riêng của phòng ban văn học này.

Bạn Đang Xem: Về định nghĩa văn học thiếu nhi

Các nhà nghiên cứu nước ngoài đã đưa ra rất nhiều khái niệm khác nhau về văn học thiếu nhi. Trong phạm vi những tư liệu đã chiếm hữu, chúng tôi nhận thấy, khi nhận diện văn học thiếu nhi, các học giả quan tâm tới vấn đề: đối tượng người sử dụng tiếp nhận, nội dung phản ánh của tác phẩm, điểm nhìn tường thuật.

Từ góc độ đối tượng người sử dụng tiếp nhận, nhiều nhà nghiên cứu đã khái niệm văn học thiếu nhi thông qua tuổi của người đọc. M.R.Margaret viết: “Một số người nhận định rằng văn học thiếu nhi là nhịp cầu nối từ độ tuổi sơ sinh tới 18 tuổi. Tuy nhiên, như tôi biết, không học trò trung học hay phổ thông nào nhận định rằng mình là trẻ em. Vì vậy, tôi khái niệm văn học cho lứa tuổi 13 đến 18 tuổi là văn học thanh niên và văn học cho tuổi từ sơ sinh đến 13 tuổi là văn học thiếu nhi. Các trường tiểu học truyền thống nhận trẻ từ 6 tuổi và những đứa trẻ này tới 12 hoặc 13 tuổi sẽ hoàn thành cấp tiểu học” (1). Bà cũng nhận định rằng rất dễ phân biệt một đứa trẻ tiểu học và một học trò trung học hay phổ thông, cũng dễ dàng phân biệt giữa độ tuổi 13 và 14 tuổi, bằng phương pháp đơn giản là hỏi chúng. Nhưng rất khó để phân biệt giữa văn học cho thiếu nhi và văn học cho thanh niên. Tác giả đi đến Kết luận rằng các khái niệm và sự phân chia rất cực đoan và thỉnh thoảng trẻ em sẽ làm bạn ngạc nhiên khi chúng vượt qua những ranh giới phân loại trong lựa chọn đọc sách. Margaret đã khái niệm về văn học thiếu nhi bằng phương pháp phân định tuổi của độc giả. Tuy nhiên, bà cũng nhận thấy trên thực tế, việc xác định một tác phẩm văn học trẻ em viết cho đối tượng người sử dụng nào không đơn giản. Ví dụ, tác phẩm Giết con chim nhại của Harper Lee ban sơ không phải giành riêng cho trẻ em, nhưng truyện lại được kể dưới góc nhìn của một cô gái 8 tuổi, trong sáng, hồn nhiên và đầy cảm xúc. Mặc dù vậy, cuốn sách cũng đề cập đến những vấn đề gai góc của cuộc sống như: nạn phân biệt chủng tộc, những thành kiến khe khắt, trọng nam khinh nữ… Loạt tác phẩm Harry Portter của J.K. Rowling, mặc dù ban sơ là phía đến trẻ em, nhưng đã gây ra tranh cãi về việc ai sẽ yêu thích những cuốn sách này, đặc biệt quan trọng khi cuốn sách nói về những vấn đề có tính phổ quát với tất cả những loại độc giả.

Jan Susina, GS về văn học thiếu nhi và văn hóa truyền thống của ĐH Illinois State (Mỹ) nhận định rằng: “Tựa như các khái niệm về thời thơ ấu, văn học thiếu nhi là một cấu trúc văn hóa truyền thống, đang trong quá trình phát triển. Văn học thiếu nhi gồm có những văn bản được viết riêng cho trẻ em, những văn bản được trẻ em lựa chọn, ranh giới giữa văn học trẻ em và văn học người lớn rất phong phanh” (2). Ông cũng chỉ ra rằng các nhà xuất bản đã khiến cho việc phân biệt sách giành riêng cho trẻ em và người lớn trở thành khó khăn hơn bởi chính việc ấn hành. Ví như bộ truyện Harry Potter của J. K. Rowling luôn có phiên bản cho trẻ em và người lớn mà sự khác nhau chỉ là ở bìa sách. Hoặc như là những truyện kể dân gian, ban sơ không phải giành riêng cho trẻ em nhưng chúng đã trở thành một phòng ban của văn học thiếu nhi. Không chỉ thế, có những cuốn sách viết cho trẻ em ở TK XVII, XVIII lại được đọc bởi phần lớn độc giả người lớn. Thực tế cho thấy, văn học thiếu nhi được viết, minh họa, xuất bản, tiếp thị, mua bởi chính người lớn để giành riêng cho con cháu nhằm giáo dục hay tiêu khiển.

Cùng chung ý kiến với M.R.Marshall, trong Sách của trẻ em trong tay trẻ: Dẫn nhập về văn học của trẻ, Temple, Martinez, Yokota và Naylor nhận định rằng: “văn học thiếu nhi là tập hợp những cuốn sách đọc cho trẻ em và được đọc bởi trẻ em… từ sơ sinh tới 15 tuổi” (3). Các tác giả cũng nhận định rằng rất khó để khái niệm một cuốn sách trẻ em.

Charlotte Huck, một trong những Chuyên Viên trước nhất về văn học thiếu nhi, coi trọng tâm nhìn trong sáng tác văn học trẻ em. Sách trẻ em là sách mà cái nhìn trẻ thơ là cái nhìn chủ đạo. Ông nhận định rằng trẻ em đã trở thành tinh tế, từng trải trong cuộc sống hơn trẻ em ở thế hệ trước.

Maria Nikolajeva, GS chuyên nghiên cứu về văn học thiếu nhi của khoa Văn, ĐH Stockholm, Thụy Điển, song song là GS danh dự của khoa Văn, ĐH Abo Akademi ở Phần Lan đã chỉ ra tính đặc thù của văn học thiếu nhi và cho thấy cần phải nghiên cứu tính thẩm mỹ riêng của văn học thiếu nhi để sở hữu thể hiểu được chức năng, sức tác động ảnh hưởng so với độc giả. Bà nhận thấy các nhà phê bình vẫn thảo luận về những vấn đề như: văn học là gì, trẻ em là gì mà hiếm khi đưa ra được bất kỳ kết quả nào đáng lưu ý. Điều này thực sự không cấp thiết, quan trọng là nên xem văn học thiếu nhi như một trong nhiều thể loại của văn học nhưng vẫn nỗ lực chỉ ra các tính chất đặc trưng của văn học thiếu nhi.

Xem Thêm : Tìm hiểu IC LM1117

Ở Việt Nam, văn học thiếu nhi được nhắc tới trong Từ vựng thuật ngữ văn học. Theo nghĩa hẹp, văn học thiếu nhi gồm những tác phẩm văn học hoặc phổ cập khoa học dành riêng cho thiếu nhi, thường gồm có một phạm vi rộng rãi những tác phẩm văn học thông thường (cho những người lớn) đã đi vào phạm vi đọc của thiếu nhi. Khái niệm này khá gần với cách hiểu của Jan Susina.

Một quan niệm khác nhận định rằng, văn học thiếu nhi là những tác phẩm văn học nhằm giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, tính cách cho thiếu nhi. Nhân vật trung tâm là thiếu nhi và nhiều khi cũng là người lớn. Tác giả của văn học thiếu nhi không chỉ là chính các em, mà cũng là các nhà văn thuộc mọi lứa tuổi. Những tác phẩm này được thiếu nhi thích thú tìm đọc bởi các em đã tìm thấy ở đó cách nghĩ, cách cảm cùng những hành động gần gụi với chính các em. Hơn thế, các em còn tìm được một lời nhắc nhở, một sự răn dạy với những nguồn động viên, khích lệ, những sự dẫn dắt ý nhị, có ích… trong quá trình hoàn thiện tính cách của mình.

Quan niệm trên nhấn mạnh vấn đề đến hai vấn đề: tính giáo dục trong văn học trẻ em và sáng tác nào được cho là văn học thiếu nhi. Từ đó, văn học thiếu nhi phải hướng tới mục tiêu giáo dục hay bồi dưỡng tâm hồn cho trẻ. Sách giành riêng cho trẻ em có thể là những tác phẩm viết riêng cho trẻ hoặc là những tác phẩm mà trẻ em thích đọc. Ý này cũng trùng với lý giải về văn học thiếu nhi của một số nhà nghiên cứu trên thế giới.

Bùi Thanh Truyền trong chuyên luận Thi pháp văn học thiếu nhi (2007) nhận định rằng, văn học thiếu nhi là những tác phẩm văn học mà nhân vật trung tâm là thiếu nhi hoặc được nhìn bằng hai con mắt trẻ thơ, với tất cả những xúc cảm, tình cảm mãnh liệt, tinh tế, thơ ngây, hồn nhiên, được những em thích thú, say mê và có nội dung hướng đến việc giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, đặt nền tảng cho việc hoàn thiện tính cách của đa số em thuộc những lứa tuổi khác nhau. Ở đây, tác giả đã thống nhất hai khía cạnh của văn học thiếu nhi là: thẩm mỹ và giáo dục. Một sáng tác văn học thiếu nhi, theo ông, phải là sáng tác bằng cái nhìn trẻ thơ và phải hướng tới việc giáo dục tư cách trẻ.

Nhà văn Lê Phương Liên khái niệm văn học thiếu nhi là một thể loại văn học đặc thù nhằm phục vụ một đối tượng người sử dụng văn học rộng lớn gồm có: lứa tuổi măng non (dưới 6 tuổi), lứa tuổi nhi đồng (từ 6 -10 tuổi), lứa tuổi thiếu niên (từ 11 – 13 tuổi), tuổi mới lớn (từ 13, 14 tuổi – 18, 19 tuổi).

Có thể nói rằng, những nhà nghiên cứu về văn học thiếu nhi Việt Nam cũng bộc bạch băn khoăn trong việc xác định thế nào là tác phẩm giành riêng cho trẻ em, hay tác phẩm viết cho những người lớn mà được trẻ em yêu thích đã chiếm hữu xem như là văn học thiếu nhi không? Tác phẩm có nhân vật trẻ em nhưng không phải là sáng tác giành riêng cho trẻ có nằm trong danh mục tác phẩm văn học thiếu nhi không? Điều này xuất phát từ thực tế phức tạp của tác giả, người đọc, nhà xuất bản và người mua. Nhà văn Ma Văn Kháng viết Cui cút giữa cảnh đời không hẳn giành riêng cho trẻ em nhưng tác phẩm lại được ra mắt độc giả thông qua Nxb Kim Đồng và người tiếp nhận vừa là người lớn, vừa là trẻ em. Trong những lúc đó, trẻ em trong cách nhìn của pháp luật, của người lớn và của chính trẻ em là khác nhau. Trẻ em mỗi thời đại cũng rất khác nhau. Hay trong Vừa nhắm mắt nhắm mũi vừa mở hành lang cửa số của Nguyễn Ngọc Thuần, mặc dù chủ định của tác giả là viết cho trẻ em nhưng lại chiếm hữu được thiện cảm của những người dân lớn muốn làm trẻ em hơn là của độc giả trẻ em. Vậy có thể coi Cui cút giữa cảnh đời, Vừa nhắm mắt nhắm mũi vừa mở hành lang cửa số là sáng tác thuộc văn học thiếu nhi không?

Sáng tác viết về thiếu nhi là tác phẩm mà nhà văn viết về tuổi thơ của chính mình, tuổi thơ của mọi người và nhiều người, tuổi thơ đã phổ quát. Đó cũng xuất hiện thể là tác phẩm viết về trẻ em nhưng lại chiếm hữu được thiện cảm của người lớn. Ở đây, cũng phải phân biệt sáng tác viết về trẻ em với tác phẩm có nhân vật trẻ em trong đó. Có một số sáng tác, nhà văn dùng nhân vật trẻ em để truyền tải thông điệp người lớn, trẻ em chỉ được xem như là phương tiện thể hiện, đó không được xem như là tác phẩm văn học thiếu nhi. Trái lại, có những tác phẩm được trẻ em say mê, hứng thú mặc dù trong đó chẳng có bóng hình một trẻ em nào, sáng tác như vậy vẫn có thể xem là văn học thiếu nhi. Tất nhiên, như các nhà nghiên cứu đã nói chung, ranh giới phân định giữa một cuốn sách cho trẻ em và người lớn không hoàn toàn rẽ ròi.

Vậy liệu có cần quá rẽ ròi trong việc phân định ranh giới giữa văn học thiếu nhi và văn học người lớn không, khi mà biên giới đọc là vô tận. Chúng tôi đồng ý với quan niệm M.Nikolajeva khi nhận định rằng việc thảo luận về vấn đề khái niệm văn học thiếu nhi mà không cho thấy một đáp án nào xác đáng là không cấp thiết. Tuy nhiên, để mang ra một cách hiểu chúng tôi vẫn nỗ lực tìm lời giải đáp cho thắc mắc thế nào là văn học thiếu nhi, dù biết rằng, ở một chừng mực nào đó, chưa bao quát hết được mọi vấn đề và rất có thể cách hiểu này sẽ sở hữu được những kiểm soát và điều chỉnh trong tương lai.

Xem Thêm : G20 là gì? Nhóm 20 nền kinh tế lớn (G20) bao gồm các quốc gia nào?

Văn học thiếu nhi là những tác phẩm viết về thiếu nhi và viết cho thiếu nhi do người lớn hoặc trẻ em sáng tác, được nhìn qua lăng kính trẻ thơ, có nội dung hướng đến giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, tư cách trẻ em ở mọi lứa tuổi khác nhau. Có thể coi những sáng tác viết cho thiếu nhi gồm có: những tác phẩm viết cho trẻ em tuổi măng non; những tác phẩm viết cho thiếu niên, nhi đồng; những tác phẩm viết cho tuổi mới lớn.

Có thể khẳng định, văn học thiếu nhi có sự khác biệt so với văn học người lớn. Điều đó cũng xuất hiện nghĩa khi tiếp cận văn học thiếu nhi, cần phải nhờ trên những đặc trưng thẩm mỹ riêng. Đối tượng người sử dụng mà văn học thiếu nhi nói đến hay hướng tới là một kiểu đối tượng người sử dụng đặc thù. Trẻ em có những đặc điểm tâm sinh lý riêng, vì thế, khi chúng sáng tác văn học, hay là đối tượng người sử dụng của văn học, phải được nhìn nhận dựa trên những đặc trưng riêng biệt đó. Văn học thiếu nhi phải là những sáng tác được nhìn từ cái nhìn trẻ thơ, bằng con mắt trẻ thơ và được gật đầu đồng ý, trước hết, bởi độc giả là trẻ em.

_______________

1. Marshall R. Margaret, An Introduction to the world of children’s books, Gower Publishing Company, Hardcover, 1988, tr.2.

2. encyclopedia.com

3. Temple, Martinez, Yokota, Naylor, Children’s books in children’s hands: An introduction to their literature, Allyn & Bacon, Boston, 2002, tr.6.

4. Vân Thanh, Nguyên An, Bách khoa thư văn học thiếu nhi Việt Nam, Nxb Từ vựng bách khoa, TP. hà Nội, 2002, tr.6.

Nguồn : Tập san VHNT số 385, tháng 7-2016

Tác giả : NGUYỄN THỊ THANH HƯƠNG