Trước hết, xin đặt một thắc mắc: “Minh triết là gì?”. Theo Trung Quốc Bách khoa Toàn thư, thì minh triết là khôn ngoan, tri thức, trí tuệ. Theo Từ vị tiếng Việt của Trung tâm Từ vị học (Vietlex), Hoàng Phê chủ biên, NXB TP Đà Nẵng ấn hành trong năm 2007, thì minh triết lại sở hữu nghĩa: sáng sủa, rõ ràng.

Bạn Đang Xem: Minh triết trong đời sống dân gian (*)

Vậy thì, tôi đã hiểu nghĩa hai chữ minh triết theo phong cách của tôi: Minh triết của một người là bản năng gốc (BNG) của người đó và những tích biến từ xã hội, cuộc đời. Minh triết của một dân tộc bản địa là BNG của dân tộc bản địa đó, được tích biến qua bề dày của lịch sử hào hùng giang sơn. Minh triết đứng ngoài tri kiến kinh viện và được lưu truyền chủ yếu là qua dân gian.

Việt Nam với một bề dày lịch sử hào hùng dằng dặc, tất nhiên là dân tộc bản địa Việt Nam tích biến vô số những khôn ngoan, tri thức để làm ra trí tuệ. Và với trí tuệ đó, con người Việt Nam sẽ thực hiện cho giang sơn những điều sáng sủa, rõ ràng… Và Từ vị Việt-Anh, chỉ gọn ghẽ giải nghĩa minh triết là Wisdom. Từ vị Webster trong giải nghĩa trước tiên từ wisdom là như vậy này: “Chất lượng sản phẩm của sự việc khôn ngoan; tri kiến, và khả năng để làm cho việc sử dụng nó thích đáng; sự tinh thông trong những mục tiêu tốt nhất và các phương tiện tốt nhất; sự sáng suốt và lương tri; sự suy xét chính chắn; sự sáng suốt; kỹ năng; khéo léo” (bản dịch).

Xem Thêm : Chứng thực (Attestation) là gì? Sự khác biệt giữa Chứng thực và Công chứng

Tất cả những thứ trên có đủ để làm ra một minh triết cho Việt Nam? Chỉ là, theo tôi, cần phải có cái BNG làm chủ đạo. BNG là gì? Là cái chân tính, cái tính thật hay là cái nhân tính nguyên thủy của dân tộc bản địa Việt.Khi tất cả chúng ta đã có khôn ngoan và tri thức qua những trải nghiệm, để kết tụ thành trí tuệ. Trí tuệ lúc ấy sẽ cần chân tính để dẫn dắt thực hiện những sự việc sáng sủa, rõ ràng cho dân tộc bản địa giang sơn bằng Wisdom-tức là minh triết.

Minh triết sinh động trong từng giây phút của đời sống văn hóa truyền thống thường ngày. Tranh gà Đông Hồ phải giữ được phẩm chất truyền thống và càng ngày phải càng đẹp hơn. Bánh tôm Hồ Tây càng ngày phải càng ngon hơn, hay ít ra cũng không dở đi. Mì Quảng, Cao Lầu của Quảng Nam-TP Đà Nẵng không được biến chất. Hiện nay, theo tôi nhận thấy, có nhiều người đã vì tham đắm những lợi lộc nhất thời mà đánh mất cái minh triết trong đời sống thường nhật của con người Việt Nam. Trong cả trong nghành nghề dịch vụ văn học, nhiều tác giả đã tự hài lòng với chính mình quá sớm và quá dễ dàng, đã quên đi cái minh triết: “Thức khuya mới biết đêm dài; đường xa mới biết ngựa giỏi”. Minh triết của thánh sư nằm trong những tục ngữ, phương ngữ dân gian.

Ngày 23-6-2009, tôi đọc trên website http://vietsciences.không tính tiền.fr bài “Bệnh giả dối đang trở thành quốc nhục”. GS Hoàng Tụy đã nói về sự việc giả dối tồn tạitrong ngành và toàn xã hội: “Sự giả dối hiện nay đang xuất hiện nguy cơ trở thành nỗi nhục, trong lúc truyền thống dân tộc bản địa Việt Nam không phải là dân tộc bản địa giả dối. Ngành giáo dục càng không thể là ngành giả dối. Thế nhưng đã có hơn một nhà khoa học nước ngoài nói thẳng với tôi rằng, điều thất vọng lớn số 1 mà ông ta cảm thấy là sự việc giả dối đang bao trùm lên nhiều nghành nghề dịch vụ của đời sống xã hội ở các tầng nấc”.

Bệnh giả dối đã lần mòn giết chết từng giây cái minh triết của Việt tộc. BNG của con người Việt Nam là chân thật và dũng cảm. Do đó, tôi đã nói ở phía bên trên, minh triết của dân tộc bản địa Việt hiện nay, lại chỉ được thể hiện trong đời sống dân gian. Những người dân đã hội “khôn ngoan, tri thức, trí tuệ” để sở hữu thể “sáng sủa, rõ ràng” mà hành xử trong đời sống, nhưng nếu thiếu cái chân tính, sự chân thật BNG của dân tộc bản địa thì coi như không thể nào thể hiện được cái minh triết. Một doanh nhân trá ngụy bằng những sản phẩm không có hàm lượng tốt như đã quảng cáo. Một nghệ sĩ phải trá ngụy với chính mình bằng những tác phẩm không “thực sự” được sản sinh ra bằng trái tim và tấm lòng trung thực, lường đảo người đọc. Những gì có liên quan đến trá ngụy và lường đảo, thì không thể nào là minh triết.

Ở câu nói: “Cái gì phải thì thôi” trong dân gian, có mang hàm lượng nhẹ của câu “Thà làm quỷ nước Nam còn hơn làm vương đất Bắc của Trần Bình Trọng”. Nó chứa đựng cả tình lẫn lý một cách trọn vẹn. Phải thì tôi chịu nghe theo, không phải thì tôi sẽ đương cự tới cùng.

Xem Thêm : Những cách xoá dung lượng Khác trên iPhone nếu bạn đã đầy bộ nhớ

Tôi hiện nay đang sống ở Hội An, thành phố nhỏ vùng biển. Những người dân dân nghèo, lao động ở đây thiệt thà, chất phác và rất tự trọng. Tôi chỉ đi xe đạp điện, và thi thoảng mang xe ra góc đường Hai Bà Trưng và Lý Thường Kiệt gần nhà để nhờ bơm lốp xe. Cậu sửa xe độ gần 30 tuổi, không có một cửa tiệm tử tế, mà chỉ bày dụng cụ đồ lề ở góc cạnh đường và hành nghề. Mỗi lần cậu bơm bánh xe cho tôi, cậu lấy 1 ngàn, nhưng tôi thường đưa 2000. Một lần, chiếc xe đạp tôi thắng không ăn nữa, tôi mang ra cậu. Cậu xem xét rồi buông thõng: “Tuột thắng chú à!” Sau đó cậu loay hoay sửa khoảng tầm 15 phút rồi bóp bóp hai tay thắng, xong quay sang tôi: “Tốt rồi đó chú!”. Tôi hỏi: “Tôi thiếu em bao nhiêu?”. Cậu khoát tay, nói: “Không lấy tiền. Chú cho tiền bơm hơi lâu nay nhiều rồi!”. Cậu không nhìn tôi, lại vớ lấy chiếc xe máy của một khách đang chờ và tiếp tục thao tác. Còn không ít những con người Việt lao động nghèo túng khác mà tôi gặp đã thể hiện cái lý, cái tình, cái minh triết một cách thật hồn nhiên.

Trước thời điểm ngày tôi viết bài này, tôi và một cậu em ra góc đường Nguyễn Công Trứ – Hai Bà Trưng ăn tiết canh cháo lòng. Khi gọi tính tiền, cậu con nói thưa chú 36 ngàn. Tôi đưa tờ 500 ngàn. Bà chủ lại không có tiền thối. Cậu em thì không mang tiền theo. Bà mẹ trở về cười nói: “Ông về đi mai mốt trả”. Tôi nói: “Bà đâu biết tôi là ai sao dám cho thiếu?”. Bà cười: “Đâu có bao nhiêu, tôi tin ở ông mà”. Ngoài cái tình, cái lý, con người ta sống còn cần sự tin tưởng ở nhau. Mà dường như, những người dân Việt Nam lao động, nghèo túng thường có đủ cái tình chân thật để thể hiện cái lý, tin ở một người xa lạ biết. 36 ngàn so với một người buôn gánh bán bưng như mẹ con bà tiết canh cháo lòng không phải là không bao nhiêu. Tôi biết nhiều khi bán từ chiều cho tới khuya kiểu như mẹ con bà, chỉ tìm kiếm ra vài ba trăm ngàn tính luôn cả vốn liếng trong đó.

Tinh túy của nền tảng minh triết Việt Nam hiện nay, theo tôi thấy, nó bàng bạc nhiều nhất trong giai tầng những con người Việt Nam nghèo túng, lam lũ.

Trần Nghi Hoàng

(*) Nội dung bài viết nhân Hội thảo chiến lược “Minh triết trong tiến trình lịch sử-văn hóa Việt Nam. Những vấn đề cơ bản” do Liên hợp các hội Khoa học & Kỹ thuật Việt Nam, Trung tâm Nghiên cứu Minh triết Việt chủ trì, tổ chức tại Huế ngày 24 tháng 11 năm 2009.