Bạn Đang Xem: Lý thuyết trò chơi (Game theory)

Tác giả: Trương Minh Huy Vũ

Lý thuyết trò chơi là một cách tiếp cận để hiểu và phân tích hành vi hay quyết định của mỗi member và các nhóm member trong một tình huống xích mích. Bắt nguồn từ cơ sở toán học ứng dụng và sau đó là ngành kinh tế tài chính, lý thuyết trò chơi theo đuổi hai giả thiết cơ bản. Thứ nhất, nó giả thiết mỗi member hay các nhóm member là một người tham gia trong một Game và mục tiêu của họ là làm thế nào để giành lợi ích (có thể là thắng lợi hay giảm sự thiệt hại). Thứ hai, nó xem mỗi hành động của con người được dẫn dắt dựa trên nguyên tắc lý tính theo ý tức thị trước mỗi quyết định, member đều nỗ lực cố gắng tính toán xem lợi ích/thiệt hại của bản thân mình mình khi quyết định hành động đó thế nào.

Các loại trò chơi Phân loại các loại trò chơi thường được dựa vào ba yếu tố là (i) số lượng người chơi, (ii) chiến lược mà các người chơi lựa chọn, (iii) cơ chế quyết định kết quả của Game. Dựa trên ba điểm trên có ba loại trò chơi chính: a) Trò chơi hai người dân có tổng bằng không, b) Trò chơi hai người với tổng khác không, c) Trò người nhiều người với tổng khác không. Trong những lúc trò chơi có tổng bằng không hàm ý rằng lợi ích của người này đồng nghĩa với thiệt hại của người khác, thì loại trò chơi với tổng khác không nhấn mạnh vấn đề đến khả năng cùng thắng giữa các đối thủ trong một Game, lợi ích của người này sẽ không nhất thiết là thiệt hại của người khác, mà trái lại: mọi người tham gia Game đều phải sở hữu thể giành được lợi ích tương đối cho chính bản thân.

Trong quá trình người chơi tham gia Game, tất cả chúng ta có thể phân ra hai loại chiến lược: chiến lược hoàn hảo và chiến lược thông minh. Chiến lược hoàn hảo là chiến lược mà sẽn mang lại lợi ích tốt nhất cho những người tham gia Game, không phụ thuộc vào hành động phản ứng của đối phương. Nói đơn giản là cho dù đối thủ có làm gì đi nữa, thì phần thắng vẫn thuộc về tay. Trái lại, chiến lược thông minh hướng tới mục tiêu giảm thiểu mức độ rủi ro cho những người tham gia Game. Nói đơn giản là chiến lược này giúp người chơi chọn đường đi nhé tới đích an toàn với rủi ro thấp nhất.

Xem Thêm : Hé lộ bí mật giáo phái Scientology: Nơi “cầm tù” người nổi tiếng

Cần nhắc lại rằng giả thiết quan trọng nhất của lý thuyết trò chơi là việc duy lý của mỗi member trong quá trình hành động. Cụ thể hơn, các tác giả phân ra hai hình thức duy lý. Thứ nhất là “duy lý member”. Từ đó, mỗi người người tham gia Game sẽ nỗ lực cố gắng giành lợi ích tuyệt đối về bản thân mình, và hoàn toàn không lưu ý tới việc liệu có một giải pháp “tất cả cùng thắng” (win-win situation) cùng những người dân chơi khác hay là không. Trong ý nghĩ đó, người chơi A sẽ làm mọi thứ để giành thắng lợi, hoặc ít nhất không để cho những người chơi B, C, D không giành được lợi ích. Logic này được thể hiện rõ ràng nhất trong trò chơi “Thế lưỡng nan của tù nhân” (xem hộp phía dưới), một trò chơi được nghe biết nhiều nhất trong việc vận dụng lý thuyết trò chơi vào quan hệ quốc tế.

Mô hình duy lý thứ hai được biết với tên gọi “chủ nghĩa duy lý tập thể”. Từ đó, A nỗ lực cố gắng đạt lợi ích, nhưng cũng song song suy nghĩ đến việc liệu có một đáp số cùng thắng cho tất cả B, C và D hay là không. Theo đuổi một giải pháp đôi bên cùng có lợi không chỉ giúp A đảm bảo lợi ích, mà còn giảm thiểu khả năng giải pháp của A bị các đối tác khác phản đối.

Mô hình duy lý tập thể được những học giả nghiên cứu quan hệ quốc tế quan tâm trong việc tìm hiểu lý do vì sao các quốc gia gật đầu hợp tác với nhau. Trong trò chơi có tổng khác không, các học giả thuộc trường phái chủ nghĩa tự do thiết chế (hay còn được gọi là chủ nghĩa tân tự do) lập luận rằng “chủ nghĩa duy lý tập thể” là một lý do quan trọng xúc tiến các quốc gia tổ chức và tham gia các định chế khu vực và quốc tế vì nó giúp giảm ngân sách và tăng hiệu năng trong việc giải quyết và xử lý các vấn đề chung. Mặt khác nó cũng đưa ra những phạm vi giúp giới hạn những hành động member đơn lẻ gây phương hại đến lợi ích tập thể.

Ngoài ra, lý thuyết trò chơi còn được sử dụng nhiều trong việc phân tích và quản trị xích mích. Việc tính toán ra các lựa chọn của đối thủ sẽ giúp người chơi hoạch định những giải pháp phù hợp để ứng phó, cũng như tìm phương pháp hợp lý nhất để xúc tiến các giải pháp hợp tác với nhau. Một trong những tác phẩm kinh điển của trường phái này là Chiến lược của xích mích xuất bản năm 1960 của tác giả Thomas Schelling, người từng đoạt giải Nobel Kinh tế tài chính năm 2005.

Dù có nhiều ưu điểm về phương pháp, cũng như được định hình là một phương tiện nghiên cứu hiệu quả để phân tích các hệ quả của hành động, lý thuyết trò chơi cũng gặp nhiều ý kiến phê bình. Một trong số đó là giả thiết nhận định rằng kết quả của chính trị quốc tế dựa trên logic của chủ nghĩa duy lý, xem động lực của mỗi người đều tập trung vào lợi ích/thiệt hại của bản thân mình. Lịch sử vẻ vang và nhiều trường hợp thực tế đã phần nào đi trái lại giả thiết này. Trong nhiều trường hợp, kết quả cuối cùng lại phụ thuộc vào các yếu tố khác (thường được xem là những lý do “phi lý tính”) như thành kiến, tự ái, thể diện quốc gia, hay nhận thức về đối phương.

THẾ LƯỠNG NAN CỦA TÙ NHÂN

Xem Thêm : Giờ UTC là gì? Cách chuyển giờ UTC sang giờ Việt Nam

Trò chơi “Thế lưỡng nan của tù nhân” có thể được tóm tắt như sau: Giả sử công an bắt được hai người phạm tội tích trữ một lượng nhỏ ma tuý, với án phạt có thể là một năm tù giam. Công an có lý do để tin rằng cả hai là những tên buôn ma túy thực thụ, song lại không có đủ chứng cứ để kết tội họ. Nếu bị chứng minh là những tay buôn ma tuý thực thụ thì cả hai có thể chịu mức án lên mức 25 năm tù giam. Công an biết rằng chỉ có lời khai của một tên chống lại tên còn sót lại là đã đủ phán quyết tên còn sót lại mức án của tội buôn ma tuý. Công an đã cho thấy sẽ tha bổng cho bất kì ai trong hai người nếu người đó cung cấp chứng cứ kết tội người còn sót lại phạm tội buôn ma túy. Trong trường hợp cả hai cùng cung cấp chứng cứ chống lại nhau thì cả hai đều nhận mức án giống nhau là 10 năm tù. Công an đưa ra phương án này vì muốn giam giữ cả hai trong vòng 10 năm, nếu không cả hai sẽ bị tống giam chỉ một năm và sẽ nhanh chóng ra tù tiếp tục tham gia sale ma túy.

Cả hai kẻ tình nghi bị nhốt vào những buồng giam riêng biệt và không được liên lạc với nhau. Mỗi tù nhân đều phải sở hữu những tình huống lưỡng nan giống nhau: nếu tố cáo tên kia thì tên kia sẽ phải ngồi tù 25 năm còn mình sẽ tiến hành tự do, hoặc không tố cáo và giữ lặng im thì sẽ ngồi tù một năm. Nhưng nếu cả hai đều tố cáo nhau thì cả hai sẽ phải ngồi tù 10 năm. Mỗi tên đều nghĩ “Tốt hơn hết là mình nên tố cáo. Nếu tên kia không tố cáo và tôi cũng lặng im, thì cả hai ở tù một năm. Nhưng liệu nó tố cáo thì sao? Trong trường hợp đó nếu tôi cũng tố cáo thì mình phải ngồi tù 10 năm, nhưng nếu mình lặng im thì nó tự do còn mình bóc lịch những 25 năm. Mình sẽ là người giơ đầu chịu báng. Nếu mình giúp nó bằng phương pháp giữ lặng im thì chắc gì nó lại không tố cáo mình?”

Đây là một ví dụ tiêu biểu cho tình trạng tiến thoái lưỡng nan gây nên là các hành vi độc lập mang tính duy lý. Kết quả tốt nhất cho một bên là tố cáo bên còn sót lại và được tự do. Kết quả tốt thứ hai là cả hai cùng lặng im và hưởng án tù một năm. Kết quả tệ hơn là cả hai cùng tố cáo nhau và rồi lãnh án 10 năm tù. Nhưng tệ nhất vẫn là bị đâm sau sườn lưng trong trường hợp giữ lặng im trong lúc bên còn sót lại tố cáo, và sau đó kẻ giữ lặng im phải ngồi tù 25 năm. Nếu mỗi bên lựa chọn giải pháp tốt nhất cho mình thì cả hai sẽ phải hứng chịu một kết quả xấu. Chọn phương án tốt nhất, tức là tự do, đồng nghĩa với một lựa chọn duy lý, song nếu cả hai đều đơn phương chọn phương án tốt nhất cho mình thì cả hai lại phải cùng gánh chịu một hậu quả xấu. Khi không có giao tiếp thì việc hợp tác trở thành khó khăn. Nếu diễn giải theo ý nghĩa khác chuyện với nhau, hai bên có thể thoả thuận cùng giữ lặng im và sẽ cùng ngồi tù chỉ trong một năm.

Tuy nhiên, ngay cả những lúc có thể giao tiếp với nhau thì vẫn phát sinh những vấn đề rất khó giải quyết và xử lý: đó là lòng tin và mức độ đáng tin cậy. Trong mẩu truyện lưỡng nan của người tù, mỗi nghi phạm có thể tự nhủ rằng: “Tất cả chúng ta đều là những tên buôn ma tuý. Ta đã tận mắt chứng kiến cách làm ăn của hắn. Sau thời điểm thoả thuận cùng lặng im, ta làm thế nào biết liệu hắn có phủi tay mà nói: “À ha, ta đã thuyết phục được hắn giữ lặng im. Giờ ta sẽ chọn cho mình giải pháp tốt nhất mà không sợ bị ngồi tù nữa.” Tương tự như vậy, trong chính trị quốc tế, thiếu trao đổi và lòng tin sẽ làm các quốc gia phải tự lo cho bình yên của mình dù biết rằng nếu làm như vậy cuối cùng sẽ làm bình yên chung của nhiều quốc gia cùng suy yếu. Nói cách khác, một quốc gia có thể lên tiếng rằng: “Anh đừng có tăng cường vũ trang nhé, tôi cũng sẽ không còn tăng cường vũ trang và tất cả chúng ta sẽ cùng chung sống với nhau sự sung sướng mãi mãi.” Nhưng quốc gia còn sót lại sẽ phải tự hỏi liệu mình có dám tin những gì quốc gia trước hết nói hay là không.

-Theo Joseph Nye, Understanding International Conflicts, trang 16-17-

Nguồn: Đào Minh Hồng – Lê Hồng Hiệp (chủ biên), Sổ tay Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế, (TPHCM: Khoa QHQT – ĐH KHXHvàamp;NV TPHCM, 2013).