Tâm lý gia người Mỹ gốc Do Thái, Daniel Kahneman, chiếm một vị trí độc đáo trong lịch sử dân tộc giải Nobel: Ông được trao giải Nobel 2002 về khoa kinh tế tài chính mặc dù chưa hề học qua bất kỳ một khóa học nào về ngành này. Các khám phá thực nghiệm (empirical findings) của ông đi trái lại tiền đề (premise) là con người dân có thiên hướng suy nghĩ và hành đông một cách thuần lý, một tiền đề mà trước đó các lý thuyết kinh tế tài chính vẫn thường xem là sự việc thật hiển nhiên.

Bạn Đang Xem: Cognitive Biases – Các thiên vị trong Tư Duy

Trong một tác phẩm hút khách hàng đầu mang tựa đề ‘Tư Duy, Nhanh và Chậm’ (Thinking, Fast and Slow), Daniel Kahneman phân loại hai phương thức tư duy tương phản: Tư duy nhanh mang tính cách quyết đoán, bản năng (instinctive) và đi theo xúc cảm; và Tư duy chậm thì cân nhắc, có chủ ý, và địa thế căn cứ trên lôgíc.

Tính quyết đoán của tư duy nhanh xử dụng những lối đi tắt tư duy mà tiếng Anh gọi là thinking shortcuts hay heuristics, và những thiên hướng, tâm thế tư duy (thinking mindsets) mà Kahneman gọi là cognitive biases.

Tĩnh từ cognitive có tức là liên hệ đến tư duy hay suy nghĩ. Từ bias nghĩa đen là độ nghiêng lệch hay đường chéo, và nghĩa bóng là thiên hướng, thành kiến hay thiên vị. Do đó, cognitive bias là những thiên hướng thiên vị trong tư duy khiến con người thiên về một khunh hướng nào đó trong cách suy nghĩ của họ một cách vô thức và mặc định (default), và thường dẫn tới những méo mó và sai trái trong tư duy.

Xem Thêm : Logical Và Primary Là Gì – Cách Phân Vùng Ổ Cứng Ngay Trên Windows

Sau đây là vài thiên hướng tư duy mà ta cần lưu ý:

1. Confirmation bias: Người ta thường có thiên hướng đi tìm, dể tin hay nhận định và đánh giá cao những thông tin, sự việc hay diễn đạt có khả năng xác nhận (confirm) và củng cố (reinforce) những thành kiến (preconceptions) của mình về một vấn đề nào đó. Thiên hướng tư duy này tiếng Anh gọi là confirmation bias (thiên hướng muốn thành kiến mình được xác nhận). Khuynh phía này khiến người ta phát triển khả năng nghe và thấy một cách lựa chọn (selective hearing and seeing), và tự động hóa đưa các điều tai nghe mắt thấy qua một bộ lọc tư duy (mental filter) hay một lăng kính để xử lý và loại bỏ những gì không phù hợp với thành kiến hay xúc cảm của mình. Đây là lối suy nghĩ mặc định của người đang ở trọ tại White House, với một thành tích vô tiền khoáng hậu trong việc cất chức bất kỳ cộng sự viên nào dám dị đồng ý kiến với mình. Confirmation bias khiến người ta sống trong những ‘buồng tiếng vang’ (echo chambers), chỉ nghe tiếng nói của chính mình vang vọng lại. Nói theo một cách khác đây là cản lực lớn số 1 cho một ý thức phóng khoáng, một đầu óc mở rộng có khả năng đón nhận những tư duy mới mẻ.

2. Optimism bias: Sáng sủa là một đức tính tốt vì giúp con người tin vào tương lai, đã đạt khả năng phục hồi (resilience) để trỗi dậy sau mỗi thất bại, tích cực, thấy và cảm nhận được những cái hay đẹp của cuộc sống. Nhưng người dân có thiên hướng sáng sủa thái quá trong tư duy (optimism bias) thường chủ quan, phóng đại xác suất thành công và xem nhẹ những hệ quả tiềm năng xấu hoặc những rủi ro thật sự. Đây là hiệu ứng đà điểu (ostrich effect), một ẫn dụ lấy từ hình ảnh con đà điểu chôn vùi nguồn vào cát để không phải nhìn thấy những rình rập đe dọa đang tới gần. Trong đại dịch Covid-19 hiện giờ, quần chúng. # và nền kinh tế tài chính Hoa Kỳ đang phải gánh chịu tác hại thê thảm của thiên hướng tư duy sáng sủa mù quáng của vị Tổng thống thứ 45 đã khinh thường tầm mức mối nguy hiểm của virus Corona khi đại dịch khai mạc xuất hiện trên đất Mỹ.

3. Gender bias – Thiên vị về nam nữ: Đây là tập hợp của những thành kiến và thành kiến có tính cách đối xữ phân biệt trên cơ bản nam nữ, nhất là so với phụ nữ, ví như ý tưởng là phụ nữ thì phải nhu mì, nhỏ nhẹ, hoặc không thích hợp cho một số lãnh vực hay công việc cần nhiều chất xám. Các chúng ta có thể đọc thêm về chủ đề này trong nội dung bài viết về nạn đối xử phân biệt với phụ nữ trên trang FaceBook: https://www.facebook.com/Englishfortuduy/posts/647232359027014?__tn__=K-R

4. Ingroup-Outgroup bias – Thiên vị nhóm trong nhóm ngoài: Những tuần lễ vừa qua đã tận mắt chứng kiến sự phẫn nộ của những thành phần cấp tiến tại Mỹ và nhiều quốc gia khác trên thế giới trước cái chết thương tâm và vô lý của George Floyd, một người Mỹ da màu, khi bị một viên công an da trắng dùng đầu gối chèn vào cổ cho tới lúc tắt thở. Trào lưu Black Lives Matter (Mạng sống người da đen cũng đáng quý) đã bùng lên khắp nơi, và là một nhắc nhở cho mọi người rằng tệ nạn tẩy chay màu da vẫn là một dịch bệnh nguy hiểm không kém Covid-19. Một trong những cơ nguyên chính của tẩy chay chủng tộc là thiên hướng nhận định rằng cộng đồng hay tập thể của ta thì tốt, thì ưu việt hơn những cộng đồng hay tập thể khác. Thiên hướng tư duy méo mó này tiếng Anh gọi là Ingroup-Outgroup bias, và thường được củng cố bởi lối suy nghĩ ‘vơ đủa cả nắm’ mà tiếng Anh gọi là over-generalisation. Chỉ việc một thiểu số tội phạm trong một cộng đồng nào đó cũng đủ để người ta Tóm lại rằng đó là một cộng đồng xấu xa. Chính lối tư duy nguy hiểm này đã được chấp nhận đảng Quốc Xã của Hitler dán nhãn cho tất cả dân tộc bản địa Do Thái là sâu bọ và đưa hơn sáu triệu sinh linh vô tội vào cơn ác mộng diệt chủng thời thế chiến thứ hai.

Xem Thêm : How are you là gì? Các cách trả lời How are you trong tiếng Việt

Trong toàn cảnh của cuộc rủi ro khủng hoảng y tế và kinh tế tài chính do đại dịch Covid-19 gây ra, sự sợ hãi và lòng nghi kỵ đang thổi bùng ngọn lữa tẩy chay chủng tộc và bài ngoại trong nhiều xã hội và quốc gia trên thế giới. Thiết tưởng mỡi người trong tất cả chúng ta đều nên chậm lại trong tư duy để nhận diện đâu là những méo mó, thiên vị trong tư duy của mình, và để suy nghĩ, tìm hiểu đến nơi đến chốn khi đối mặt với những thông tin chưa rõ thật hư, hay những vấn đề khó khăn trong đời sống thành viên hay trong xã hội.

“Five percent of the people think; ten percent of the people think they think; and the other eighty-five percent would rather die than think.” Thomas A. Edison

“Năm phần trăm người suy nghĩ; mười phần trăm nghĩ là mình suy nghĩ; và tám mươi lăm phần trăm sót lại thà chết còn hơn suy nghĩ.” – Thomas A. Edison

“You may believe that you are responsible for what you do, but not for what you think. The truth is that you are responsible for what you think, because it is only at this level that you can exercise choice. What you do comes from what you think. ” Marianne Williamson

“Bạn cũng có thể nghĩ rằng mình có trách nhiệm so với việc mình làm, nhưng không có trách nhiệm với những gì mình suy nghĩ. Sự thực là bạn có trách nhiệm với những gì mình suy nghĩ, vì chỉ trên phương diện này bạn mới có sự lựa chọn. Những gì bạn làm khởi nguồn từ tư duy của bạn.” – Marianne Williamson