Tính ước lệ, tượng trưng trong văn học thẩm mỹ.

Bạn Đang Xem: Tính ước lệ, tượng trưng trong văn học nghệ thuật

Ước lệ là gì?

Ước lệ là cách quy ước tượng trưng trong biểu hiện thẩm mỹ. Hiểu đơn giản, ước lệ là quy ước về chuẩn mực so sánh giữa các sự vật hiện tượng lạ nhằm tạo ra một cách hiểu chung nào đó trong văn học thẩm mỹ và trong đời sống.

Tượng trưng là gì?

Tượng trưng là dùng một hình tượng cụ thể đặc định để biểu hiện một khái niệm, tư tưởng hoặc tình cảm tương tự. Tượng trưng thường mang tính trừu tượng.

Tính ước lệ, tượng trưng trong văn học thẩm mỹ.

Văn pháp ước lệ tượng trưng là cách sử dụng những quy ước trong biểu hiện thẩm mỹ như dùng hình tượng tự nhiên đẹp: “trăng”,”hoa”,”ngọc”,”tuyết”… để nói về vẻ đẹp của con người. Thủ pháp ước lệ, tượng trưng nghiêng về thẩm mỹ gợi, tác động tới người đọc thông qua sự suy đoán,trí tưởng tượng chứ không miêu tả cụ thể, tỉ mỉ.

Trong văn học thẩm mỹ, ước lệ là sự việc hiện thực hoá trong sáng tạo thẩm mĩ khả năng miêu tả cùng một nội dung của nhiều khối hệ thống kí hiệu bằng những phương tiện cấu trúc khác nhau. Nên làm nói về tính chất ước lệ trong tác phẩm thẩm mỹ ở tầm mức mà nhìn chung, tất cả chúng ta có thể nói rằng về ngữ nghĩa của khá nhiều hệ thông kí hiệu được sử dụng trong đó.

• Cái nhìn thẩm mỹ về con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du
• Phân tích thẩm mỹ miêu tả tự nhiên trong đoạn “Cảnh ngày xuân” (trích Truyện Kiều của Nguyễn Du)
• Tài năng miêu tả người bậc thầy của Nguyễn Du qua đoạn trích “Chị em Thúy Kiều” (trích Truyện Kiều của Nguyễn Du)

Có nhẽ sử dụng thuật ngữ “hình thức hoá” sẽ phù hợp hơn với nơi mà chủ yếu chỉ có thể bàn về chuyện cú pháp (ví như hội hoạ trừu tượng). Một khối hệ thống miêu tả mang đặc tính ngữ nghĩa thường được sử dụng trong tác phẩm nghệ nếu có sự tự do rõ nét so với đối tượng người sử dụng được miêu tả, thì điều này sẽ được cho phép ta nói về tính chất ước lệ tượng trưng của nó. Mạng lưới hệ thống ấy thế tất sẽ áp đặt lên nội dung chuyển tải những quy định mà người tiếp nhận tác phẩm không sở hữu và nhận ra, những quy định ấy được anh ta xem là một chiếc gì vốn dĩ và chúng tựa như có hình thức của những mực thước “tự nhiên”, phi ước lệ. Chẳng hạn, tất cả chúng ta không sở hữu và nhận ra tính ước lệ của ranh giới không gian thẩm mỹ (khuông trong nhà hát, khuông của bức tranh), hay tính ước lệ của những hình thức thân thuộc ở khối hệ thống phối cảnh nào đó trong hội hoạ.

Xem Thêm : Game đánh bài tiến lên là gì? Có những hình thức đánh bài nào phổ biến?

Tương tự như vậy, tất cả chúng ta sẽ không còn thấy có gì “kì lạ” trước những luật lệ, kiểu như: trong hàng loạt trường hợp, diễn viên bị cấm không được phép nghe thấy hay nhìn thấy những gì đang diễn ra trên sân khấu (bàng thoại), sự khác biệt giữa thời kì hiện thực và thời kì diễn trò, trình bày những hoạt động cùng diễn ra song song ở những địa điểm khác nhau, hay trình tự thời kì của khá nhiều cảnh, các chương, các ảnh chụp…

Đọc giả không thấy “kì” khi gắn văn bản thư pháp (viết và in) với văn bản hội hoạ, còn hoạ sĩ thời nguyên thuỷ, khi vẽ tranh lên trên tranh, anh ta chỉ nhìn thấy lớp mặt bằng của hình vẽ, trong nhà hát rối Nhật Bản, người theo dõi nhìn thấy nghệ sĩ điều khiển và tinh chỉnh con rối, nhưng anh ta không để ý tới nghệ sĩ, vì nghệ sĩ được đưa ra ngoài giới hạn của không gian thẩm mỹ.

Tuy nhiên, mọi sự ước lệ tượng trưng sẽ trở thành “kì lạ” với cử toạ đứng bên phía ngoài một khối hệ thống nào đó (cử toạ không biết và không hiểu nó). Chẳng hạn, ở thế kỉ XVII, người theo dõi Trung Hoa sẽ cảm thấy sự phối hợp các các sắc tố mờ ảo ở tranh chân dung nửa tối nửa sáng của châu Âu là kì lạ, trẻ em thường không hiểu vì sao nhìn trực diện thì căn phòng hình chữ nhật, mà nó lại được vẽ ở nửa này hẹp, còn đầu kia lại rộng.

Bên cạnh những ví dụ về một khối hệ thống nào đó không chấp thuận đồng ý do sự thiếu hiểu biết về khối hệ thống các hình ảnh ước lệ tượng trưng, có thể kể thêm những trường hợp do quá nhấn mạnh vấn đề tính ước lệ, mà một khối hệ thống miêu tả nào đó bị cự tuyệt hoàn toàn (bị xem như thể “không đúng”, “rất khác”). Mĩ học quy phạm của khá nhiều thời đại khác nhau đều xuất phát từ ý niệm về một thứ chuẩn mực duy nhất có thể có của loại thẩm mỹ “đúng đắn” nào đó, chuẩn mực ấy được trao thức một cách chủ quan như thể mực thước của tư tưởng “lành mạnh”.

Chủ nghĩa cổ điển nhìn thấy mực thước ấy ở lí trí, chủ nghĩa khai sáng thế kỉ XVIII lại nhìn thấy mực thước trong thực chất của con người. Với quan niệm như vậy, “cái đúng” không thể có tính đặc thù: theo Kant, vẻ đẹp “không thể chứa đựng trong bản thân một chiếc gì đó độc đáo, đặc biệt quan trọng; nếu khác đi, nó không còn là một ý niệm của chuẩn mực”. Chỉ loại thẩm mỹ thuộc phạm vi dân tộc bản địa xa lạ hay nền văn hoá khác, loại thẩm mỹ mà những nguyên tắc cấu trúc của nó khác xa với mực thước được thừa nhận chung trong một tập thể nào đó, hoặc sự mô tả một hiện thực “phi chuẩn mực” (ví như trào phúng, nghịch dị,- xin đọc những ý kiến của Hegel về trào phúng) mới được xem là cái đặc thù, tức là cái ước lệ. Không những thế, tính ước lệ của loại thẩm mỹ xa lạ buộc phải xem nó là văn bản viết bằng mật mã, chỉ có thể hiểu nó bằng phương pháp thông ngôn sang một khối hệ thống thân thuộc.

Cho nên, nắm vững mức độ ước lệ là phương diện cơ bản của việc hiểu biết thẩm mỹ. Mọi sự vi phạm trong nghành nghề dịch vụ này đều dẫn tới hệ quả của việc “bất tri” mang tính hai mặt theo những khả năng như sau: cái ước lệ được xem là cái hẳn nhiên (tác phẩm thẩm mỹ bị đồng nhất với đời sống), hoặc, trái lại, cái hẳn nhiên (bên trong một khối hệ thống nào đó) được xem là cái ước lệ (tác phẩm thẩm mỹ có vẻ “kì lạ”, hoặc cố ý tỏ ra là “kì lạ” cho tới mức vô nghĩa). Có thể xem ý đồ “xông vào” văn bản tác phẩm, cố ý làm nó biến dạng là ví dụ cho loại thứ nhất về việc thiếu hiểu biết giới hạn ước lệ.

Chẳng hạn, ai cũng biết vụ “sát hại” bức tranh Ivan Groznyi và con trai Ivan ngày 16 tháng 11 năm 1581 của Repin (có nhẽ, về mặt chủ quan, giống với hành động giết vua), vụ sát hại bức chân dung trong Bức chân dung của Dorian Gray của Oscar Wilde, hoặc các nhà nhân chủng học đều chẳng lạ gì chuyện dùng hình ảnh để điều khiển và tinh chỉnh sự “huỷ hoại” (từ đây, xuất hiện các huý kị tương ứng), cũng như giai thoại lịch sử vẻ vang về việc người theo dõi ở New Orleans sát hại diễn viên đóng vai nhân vật Othello là điều hoàn toàn có thể giảng giải được. Ví dụ về việc không chấp thuận đồng ý các khối hệ thống nào đó như những khối hệ thống ước lệ cũng nhiều vô kể, chẳng hạn: những phát biểu của Santykov-Sedrin về thơ, thái độ phê phán của L. Tostoi với Shakespeare và nhà hát, thái độ giễu nhại của khá nhiều nhà tư tưởng ở trong những năm 1860 với ballet, sự phê phán của khá nhiều nhà lí luận thời Phục hưng với những phương thức mô hình hoá không gian trong hội hoạ trung đại…

Xem Thêm : Sữa dưỡng thể Bath and Body Works Japanese Cherry Blossom

Bản thân cặp đối lập “tự nhiên – ước lệ” đã ra đời trong thời đại khủng hoảng cục bộ văn hoá, thời đại của thay đổi quyết liệt, khi người ta nhìn vào một trong những khối hệ thống từ phía bên phía ngoài, bằng hai con mắt của khối hệ thống khác. Cho nên, mới có sự chế định về mặt quy mô – văn hoá so với sự xuất hiện mang tính chu kì của khát vọng hướng tới thẩm mỹ phi chuẩn mực và “kì lạ” (ví như thẩm mỹ trẻ thơ, cổ kính, phương xa xứ lạ) nhìn từ giác độ chuẩn mực ước lệ thân thuộc, loại thẩm mỹ được xem là “tự nhiên”, còn các khối hệ thống quan hệ giao tiếp thân thuộc lại trở thành cái “phi chuẩn mực”, “phi tự nhiên”.

Cuộc đấu tranh giữa thẩm mỹ “hạ đẳng” (của đại chúng) và “thượng đẳng” (bác bỏ học) ở thời đại Phục hưng, những cuộc tranh luận về “văn minh” và “tự nhiên” ở thế kì XVIII, việc tìm về với folklore ở thế kì XIX, vai trò của văn xuôi trong thơ Pushkin và Nhekrasov, những quy mô khác nhau của cái sơ khai trong thẩm mỹ thế kỉ XX đấy là trường hợp như vậy. Hơn nữa, khi giữ vai trò cách mệnh hoá trong quá trình hình thành chuẩn mực thẩm mỹ mới, thẩm mỹ “kì lạ”, hay xa lạ, nhìn từ ý kiến của chuẩn mực quy phạm, hoặc có thể bị xem là cái sơ lược, hoặc có thể bị xem là sự việc phức tạp hoá.

Việc mở rộng địa phận văn hoá thường xuyên giữ vai trò giống như những lợi khí: thẩm mỹ châu Âu bị cuốn vào thế giới văn hoá của châu Á, hoặc văn hoá châu Á bị hút vào văn minh châu Âu. Bên cạnh sự xâm nhập về mặt không gian văn hoá, có thể diễn ra sự xâm nhập một chiều về mặt thời kì của những nền văn hoá ở các thời đại đã qua, cũng như sự xâm nhập “pha trộn” đủ mọi kiểu khác nhau. Sự xâm nhập của thẩm mỹ dân gian vào mĩ học của thế kỉ “văn hoá” là trường hợp có ý nghĩa quan trọng.

Khác với những khối hệ thống phi thẩm mỹ, nơi cấu trúc tiếng nói đã được định sẵn một cách nghiêm nhặt và thông tin chỉ là tin báo, chứ không phải là tiếng nói, các khối hệ thống thẩm mỹ có thể chứa đựng trong bản thân thông tin về chính tiếng nói. Những kí hiệu “kì lạ” (hiểu theo nghĩa, mang tính ước lệ tốt nhất) giữ vai trò phát đi tín hiệu về việc thông tin được truyền tải bằng một tiếng nói đặc biệt quan trọng. Các kí hiệu được sử dụng trong thẩm mỹ mang tính ước lệ với những mức độ khác nhau nhìn từ góc độ của mối liên hệ võ đoán giữa việc sử dụng chúng một cách thông thường bên phía ngoài thẩm mỹ và ý nghĩa mà chúng đã sở hữu được bên trong khối hệ thống thẩm mỹ.

Thẩm mỹ và làm đẹp có thể sử dụng các kí hiệu dưới dạng hoàn bị đã được sáng tạo ra trong một xã hội nào đó (các biểu tượng lịch sử một thời, các hình tượng văn học có sẵn…), nhưng nó cũng sẽ có thể sáng tạo ra các kí hiệu Theo phong cách đặc biệt quan trọng. Có thể nhập các yếu tố nguyên khởi của kí hiệu vào kí hiệu (chẳng hạn, đưa tư liệu vào văn học và điện ảnh). Các thẩm mỹ khác nhau được phân biệt với nhau qua đặc tính ước lệ của chúng. Thẩm mỹ và làm đẹp tạo hình (thị giác) thiên về sử dụng hình hiệu, trong lúc đó các thẩm mỹ âm thanh lại thường sử dụng các biểu hiệu.

Lever chế định của một khối hệ thống mã hoá nào đó so với hình hiệu và biểu hiệu là rất khác nhau. Nếu mã với hình hiệu là những thói quen đời sống và sinh hoạt, những tuyệt hảo thị giác, thính giác mang tính trực tiếp và những tuyệt hảo tương tự như vậy, không thể nhận ra tính ước lệ của chúng trong nội bộ một tập thể nào đó, thì những biểu hiệu, do ở đây phương diện nội dung với phương diện biểu cảm bị chia tách một cách rõ rệt, lại gây tuyệt hảo đậm nét về tính chất ước lệ ở các loại mã của chúng. Ngoài ra, hình hiệu có thể trở thành biểu hiệu và trái lại, chẳng hạn, hình ảnh sinh hạ của nữ vương Hatshepsut được thể hiện qua hình hài một đứa bé, còn những gì nói về phụ nữ, lại được giảng giải bằng một dòng chữ. Những thời đại thẩm mỹ được gọi là ước lệ thường gắn với sự tô đậm tính biểu hiệu của mã.

Xu hướng ngữ nghĩa hoá những yếu tố hình thức của khá nhiều khối hệ thống kí hiệu cũng là một đặc điểm của thẩm mỹ. Chẳng hạn, trong bài thơ Cây thông của Heine, đặc tính thuộc hai giống khác nhau thuần tuý về mặt cú pháp của khá nhiều danh từ tiếng Đức cây “cọ” và cây “thông” đã được diễn giải mang tính nội dung (liên hệ với những cách giải quyết và xử lý khác nhau so với vấn đề này của khá nhiều dịch giả người Nga M.Iu. Lermontov, F.I. Chiuchev, A.N. Maikov).