Reviews

Giao hưởng là một thể loại tác phẩm quy mô giành riêng cho dàn nhạc (hoặc dàn nhạc với giọng hát) và thường có nhiều hơn thế một chương. Thuật ngữ “giao hưởng” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, Tức là “cùng nhau phát ra tiếng động.” Ý nghĩa này của thuật ngữ “giao hưởng” đã trải qua nhiều thay đổi trong lịch sử vẻ vang âm nhạc. Ý nghĩa của nó theo kiểu hiểu của mọi người ngày này đã được định hình từ nền âm nhạc Đức và Áo trong vắt vào đầu thế kỷ 18.

Nguồn gốc

Thuật ngữ giao hưởng xuất hiện lần thứ nhất vào năm 1597 với vai trò là tiêu đề những tác phẩm ở trong phòng soạn nhạc thành Venice Giovanni Gabrieli, đó là những tác phẩm nhạc lễ cho giọng hát và nhạc cụ, mang tên gọi “Sacrae symphoniae”. Khi đấy, từ “symphoniae” đã được dùng để làm chỉ “sự cùng nhau diễn xướng” của những giọng hát và nhạc cụ. Tuy nhiên, việc Adriano Banchieri cho trình làng một bạn dạng Giao hưởng nhạc cụ mà không hề có giọng hát vào năm 1607 đã vạch ra một Xu thế mới quan trọng trong lịch sử vẻ vang giao hưởng. Năm 1619, nhà soạn nhạc và lý thuyết âm nhạc người Đức Michael Praetorius đã viết trong tập tiểu luận của ông về những hình thức âm nhạc đương thời (Syntagma musicum, Vol. III) rằng, một bạn dạng giao hưởng là “một tác phẩm hòa tấu chỉ của những nhạc cụ mà không hề có bè giọng hát – loại tác phẩm này được những người dân Ý khởi xướng.” Từ giao hưởng cũng khá được ứng dụng cho phần mở đầu bằng nhạc cụ hoặc phần ngưng nghỉ trung gian (interlude) trong những hình thức âm nhạc như cantata, opera và oratorio. Một ví dụ đáng để ý là “giao hưởng Đồng quê” trong tác phẩm Messiah (1742) của George Frideric Handel.

Ý

Là một phần mở đầu bằng nhạc cụ, sinfonia (tên tiếng Ý của symphony) đang trở thành một phần quan trọng của nền opera Ý thế kỷ 17, ví như “sinfonia avanti l’opera” trong những tác phẩm của Alessandro Scarlatti. Vào khoảng tầm năm 1700, những overture opera được gọi là những sinfonia này đã được hình thức cấu trúc ba phần hoặc ba chương. Chương đầu nhanh, chương thứ hai chậm và chương thứ ba có tính nhạc nhảy – thường là một minuet.

Không chỉ có được liên hệ một kiểu hữu cơ với những opera, những overture này cũng khá được trình diễn như những tác phẩm hòa nhạc và những nhà soạn nhạc Ý như Tomaso Albinoni, Giovanni Battista Sammartini và Antonio Vivaldi đã chính thức viết những sinfonia độc lập cũng theo như hình thức nhanh-chậm-nhanh. Cấu trúc chương thứ nhất của của kiểu giao hưởng này đã sớm tận dụng hình thức sonata, và những tiền thân không giống nhau của hình thức sonata hoàn hảo sau này cũng khá được định hình trong sự phát triển của thể loại giao hưởng.

Một tác động quan trọng khác so với nền giao hưởng Ý là intermezzo, một hình thức âm nhạc được phát triển ở Naples. Những nhạc điệu trong những intermezzo bao gồm tất cả sự phối hợp của những motif ngắn gọn, rõ ràng, được đệm bởi những phép hòa thanh giản dị và đơn giản, trái ngược với những nhạc điệu trau chuốt và phép hòa thanh phức tạp thường thấy trong âm nhạc trước đó. Sự phát triển này đem lại cho những nhà soạn nhạc những “vật liệu sơ khai” – những chủ đề để họ rất có thể tái phối hợp, tái hòa thanh và phát triển chúng trong hình thức sonata.

Đức và Áo

Đến năm 1740, giao hưởng đang trở thành thể loại trung tâm của âm nhạc cho dàn nhạc. Những trung tâm lớn cho thể loại này là những thành phố Mannheim và Berlin của Đức, cùng với thủ đô Vienna của Áo. Nhà soạn nhạc người Bohemia Johann Stamitz đã mang lại tiếng tăm quốc tế cho dàn nhạc ở Mannheim khi để họ trình diễn những giao hưởng của ông. Stamitz đã là người thứ nhất thêm chương thứ tư vào trong 1 bạn dạng giao hưởng, đó là một chương kết nhanh, tiếp nối chương minuet. Những chủ đề hai trong những chương sonata của ông cũng thường thể hiện tính chất tương phản rõ rệt.

Ở Berlin, những nhà soạn nhạc Johann Gottlieb Graun và C.P..E. Bach (đàn ông J.S. Bach) đã và đang viết những giao ba chương với những tương phản chủ đề rõ rệt và nhấn mạnh vấn đề sự phát triển cũng như sự biểu lộ cảm xúc.

Những giao hưởng bốn chương đã thống trị ở thành Vienna, với chương đầu được quan tâm một kiểu đặc biệt quan trọng. Những nhà soạn nhạc ở đây tận dụng nhiều hơn thế những nhạc cụ hơi và quan tâm đặc biệt quan trọng tới sự gắn kết nhạc điệu; chẳng hạn, phần chuyển tiếp giữa những chủ đề rất có thể thể được cấu thành từ những đoạn ngắn của chủ đề chính. Trong số những nhà soạn nhạc thành Vienna lúc ấy có Georg Matthias Monn và Georg Christoph Wagenseil. Một người đàn ông khác của J.S. Bach là J.C. Bach cũng đều có tầm tác động lớn, ông vốn học ở Ý là đến thao tác ở London, những giao hưởng của ông mang đầy sự sáng sủa của những nhạc điệu Ý.

Haydn và Mozart: Giao hưởng Cổ xưa

Vienna là nơi mà nền giao hưởng thế kỷ 18 vươn đến đỉnh cao. Đó là thời khắc vào cuối thế kỷ 18, với những tuyệt tác của Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart và Ludwig van Beethoven. Haydn, nhà giao hưởng Vienna vĩ đại thứ nhất, dường như không ngừng thử nghiệm với những kỹ thuật và đạo cụ mới trong sáng tác cho dàn nhạc. Ông đã sáng tác 104 bạn dạng giao hưởng và quy trình này đã kéo dãn và mở rộng hình thức giao hưởng. Những phần mở đầu chậm thường đi trước trong những chương một, những chương sonata thường tránh sự tương phản chủ đề; những chương kết, hình thức sonata hoặc rondo, có sức sống và sức nặng chưa hề thấy trong những sáng tác của những nhà soạn nhạc trước đó. Haydn thường tận dụng phép đối âm, gắn kết nó vào trong phong thái giao hưởng. Những đặc trưng tiêu biểu này thậm chí còn vẫn xuất hiện cả trong những giao hưởng khác thường như Giao hưởng “Từ biệt” (1772) – trong đó những nhạc công từ từ dời khỏi sân khấu cho tới những phút ở đầu cuối của tác phẩm.

Tuy nhiên Haydn thường được gọi là phụ thân đẻ của giao hưởng, nhưng thể loại này thực ra đã được sự khởi đầu ở Ý và Đức. Haydn đã phát triển thể loại này dưới dạng bốn chương, đem lại cho nó cái được gọi là hình thức cổ xưa, đưa nó đến một đỉnh cao mới của âm nhạc. Haydn và người fan thiên tài của ông – Wolfgang Amadeus Mozart đã tạo tác động lẫn nhau trong kỹ thuật giao hưởng. Mozart, một trong những bậc thầy giao hưởng vĩ đại nhất của mọi thời đại, đã sáng tác 41 bạn dạng giao hưởng với tính chất sáng tạo kỳ diệu. Trong những giao hưởng nổi tiếng nhất của ông có Giao hưởng Linz (1783), Prague (1786), Haffner (1782); và ba bạn dạng giao hưởng ở đầu cuối: Mi giáng trưởng, Son thứ và Jupiter (1788), đưa thể loại giao hưởng vĩnh viễn trở thành một thể loại lớn với tính chất thể hiện thâm thúy.

Beethoven

Trong chín bạn dạng giao hưởng của tôi, Ludwig van Beethoven đã tìm thấy khái niệm về những quan hệ chủ đề giữa những chương. Trước thời Beethoven, những chủ đề trong những chương là độc lập với nhau. Beethoven đã mở rộng một kiểu lớn lao và thâm thúy những kỹ năng thể hiện của thể loại giao hưởng và đem lại cho nó kỹ năng khắc họa những cảm xúc phong phú và mãnh liệt. Kĩ năng thể hiện lớn này đã xuất hiện tại mức độ đáng kể trong hai bạn dạng giao hưởng thứ nhất của ông, và nó đã trở thành đặc biệt quan trọng nổi trội trong Giao hưởng số 3 giọng Mi giáng trưởng (1805), thường được nghe biết với cái tên “Eroica” (“Hero” – đã từng được dự kiến đề tặng Napoleon). Tuyệt tác này còn có một chương đầu cô đọng, tràn trề sức mạnh sáng tạo, một chương hai thâm thúy dưới dạng một hành khúc tang lễ, một chương ba scherzo sôi sục, và một chương kết dưới dạng những đổi khác trên một chủ đề. Nếu như trước đó, chương ba thường là một minuet, thì trong những giao hưởng của Beethoven, chương ba trở thành một khúc scherzo sống động.

Trong Giao hưởng số 5 giọng Đô thứ (1808) của tôi, Beethoven đã đưa vào trong 1 motif tiết điệu và nhạc điệu 4-nốt, nó có vai trò thống nhất những phần tương phản của tác phẩm. Giao hưởng số 6 giọng Fa trưởng (1808), được nghe biết với cái tên “Đồng quê”, đã mô tả những cảm xúc phát sinh khi nhà soạn nhạc hồi ức lại những cảnh thôn quê. Nó tận dụng một số trong những kỹ thuật của âm nhạc Khóa học, kể một mẩu truyện giản dị và đơn giản và mô phỏng những tiếng động như tiếng chim và tiếng sấm sét. Giao hưởng số 9 giọng Rê thứ (1824), được đánh giá như một trong những tác phẩm vĩ đại nhất của Beethoven, kết thúc bằng một chương hợp xướng dựa trên bài thơ “An die Freude” (Tụng ca nụ cười) của thi sĩ Đức Friedrich von Schiller.

Thế kỉ 19

Sự xuất hiện chủ nghĩa Lãng mạn trong âm nhạc mang lại hai Xu thế đối lập nhau trong sáng tác giao hưởng: Xu thế thứ nhất là sự việc gắn kết vào giao hưởng những yếu tố của âm nhạc Khóa học, và Xu thế thứ hai là sự việc cô đọng những ý tưởng của hình thức cổ xưa, với những nhạc điệu và hòa âm tiêu biểu của thế kỷ 19. Những minh họa nổi tiếng cho Xu thế thứ nhất là nhà soạn nhạc Pháp Hertor Berlioz và nhà soạn nhạc Hungary Franz Liszt. Những giao hưởng của họ dựa trên những ý tưởng văn học (hoặc phi âm nhạc) nhất định, chúng được gọi là những thơ giao hưởng. Yếu tố nhạc điệu lặp đi tái diễn trong Giao hưởng Ảo tưởng (1830) của Berlioz là một tỉ dụ, nó diễn tả người phụ nữ đã {ám ảnh} những giấc mơ ở trong phòng soạn nhạc. Toàn bộ bạn dạng giao hưởng diễn tả sự say đắm đến cuồng dại ở trong phòng soạn nhạc so với người phụ nữ này.

Trái lại, nhà soạn nhạc người Áo Franz Schubert, về cơ bạn dạng đã tận dụng lối tiếp cận hình thức cổ xưa trong sáng tác giao hưởng, tuy nhiên, những nhạc điệu và hòa âm của ông mang tính chất chất Lãng mạn tuyệt hảo. Những giao hưởng nổi tiếng nhất của ông là Giao hưởng “Bỏ qua” (1822) và Giao hưởng Lớn (1828). Những giao hưởng của những nhà soạn nhạc Đức Felix Mendelssohn và Robert Schumann diễn tả đặc trưng hòa âm phong phú của chủ nghĩa Lãng mạn. Những giao hưởng nổi tiếng nhất của Mendelssohn là Giao hưởng Scotland (1842), Giao hưởng Ý (1833), và Giao hưởng “Cải cách” (1841), chúng hơi chứa đựng những yếu tố của âm nhạc Khóa học trải qua ý nghĩa của những tiêu đề. Những giao hưởng nổi tiếng của Schumann, bao gồm tất cả “Ngày xuân” (1841) và “Sông Rhein” (1850) yếu về cấu trúc nhưng lại giàu nhạc điệu và nhạc tố lãng mạn.

Thành công nhất trong sự phối hợp hình thức cổ xưa và phong thái lãng mạn là bốn bạn dạng giao hưởng của Johannes Brahms. Những giao hưởng này vẫn giữ hình thức cổ xưa trong cấu trúc rất nghiêm ngặt của chúng, nhưng lại mang tính chất chất thâm thúy, triết lý trong sự thể hiện cảm xúc lãng mạn.

Nhà soạn nhạc Nga Peter Tchaikovsky sáng tác sáu bạn dạng giao hưởng, với ý thức là âm nhạc Khóa học, chúng gắn kết những cảm xúc mãnh liệt với những vật liệu âm nhạc dân gian Nga, và nhất là trong ba giao hưởng ở đầu cuối có một sự phát triển âm nhạc thâm thúy.

Những nhà soạn nhạc Áo Anton Bruckner và Gustav Mahler chịu tác động lớn ở trong phòng soạn nhạc kịch opera Richard Wagner. Chín giao hưởng của Bruckner khai thác những hiệu suất cao dàn nhạc lớn và đạt được tính thống nhất trong sự tranh đua giữa những mẫu hình tiết điệu và nhạc điệu. Mahler đã mở rộng một kiểu đặc biệt quan trọng khoảng cách của giao hưởng và thường xuyên thay thế những hình thức của nó bằng những đoạn thanh nhạc. Mahler đã nhấn mạnh vấn đề sắc tố, hay âm sắc của những nhạc cụ riêng lẻ và ông đã thử nghiệm kết thúc một bạn dạng giao hưởng bằng một âm điệu khác với âm điệu mở đầu. Trước đó, việc mở đầu và kết thúc một bạn dạng giao hưởng bằng cùng một âm điệu giúp nó đạt được sự thống nhất hoàn hảo. Mahler đã mong ước rằng những giao hưởng của ông “chứa đựng trái đất”, và ông đã gắn kết những ý tưởng tôn giáo và triết học về những khát vọng của con người và sự đấu tranh của loài người chống lại định mệnh. Nhà soạn nhạc người Czech Antonin Dvorak nổi tiếng với tài năng tận dụng những nhạc điệu dân gian, như được trổ tài qua bạn dạng giao hưởng có tiêu đề “Từ Toàn cầu Mới” (1893) của ông.

Những nhà soạn nhạc Pháp như Vincent d’Indy và Camille Saint-Saens, những nhà soạn nhạc Nga như Alexander Borodin và Nikolai Rimsky-Korsakov cũng viết nhiều bạn dạng giao hưởng nổi tiếng. Giao hưởng Rê thứ ở trong phòng soạn nhạc Pháp-Bỉ César Franck cũng là một ví dụ cho Xu thế “cấu trúc hình trụ” của thế kỷ 19, đó là Xu thế gắn kết những chương không giống nhau bằng sự lặp đi tái diễn những chủ đề và motif.

Thế kỉ 20

Trong vắt thế kỷ 20, một số trong những những nhà soạn nhạc như Charles Ives (người Mỹ) và Carl Nielsen (người Đan Mạch) đã bám sát hình thức giao hưởng như những phương thức sáng tạo mang tính chất cá thể cao. Cả hai người đều đã thử nghiệm với những phép đa âm và nhiều kiểu sáng tác văn minh khác. Nhà soạn nhạc Phần Lan Jean Sibelius đã đem lại sinh khí cho giao hưởng với hướng đi trái lại với Mahler. Sibelius đã cô đọng một kiểu nghiêm ngặt những vật liệu chủ đề và những quy trình phát triển. Ông đã từng chuyển từ cấu trúc 4 chương truyền thống cuội nguồn sang cấu trúc ba chương trong Giao hưởng số 5 (1919) của tôi, và ở đầu cuối là chuyển về một chương trong Giao hưởng số 7 (1924). Trong chín bạn dạng giao hưởng của tôi, nhà soạn nhạc Anh Ralph Vaughan Williams đã tiếp tục truyền thống cuội nguồn của Dvorak trong việc đi theo phong thái dân tộc bản địa đặc trưng, rút ra từ âm nhạc dân gian, nhất là trong Giao hưởng số 3 – được gọi là “Đồng quê” (1921) và Giao hưởng số 5 (1943).

Những nhà soạn nhạc khác, đi theo những ý tưởng của chủ nghĩa tân cổ xưa, đã tránh sự thể hiện cảm xúc của chủ nghĩa lãng mạn và sửa đổi hình thức giao hưởng để mang vào đó những Xu thế hòa âm, tiết điệu và kết cấu của thế kỷ 20. Nhà soạn nhạc Nga Sergey Prokofiev đã viết Giao hưởng số 1 của ông (1916-1917), được gọi là Giao hưởng “Cổ xưa” theo phong thái của Haydn. Những ví dụ khác của chủ nghĩa Tân cổ xưa được tìm thấy trong những giao hưởng ở trong phòng soạn nhạc gốc Nga Igor Stravinsky và những nhà soạn nhạc Mỹ như Aaron Copland, Roy Harris, Walter Piston và Roger Sessions. Nhà soạn nhạc Áo Anton von Webern, với kỹ thuật của hệ 12 âm, đã sáng tác một bạn dạng giao hưởng sơ lược, rất có thể được trình diễn trong 11 phút. Tương tự như “Kammersymphonie” (“Giao hưởng Thính phòng”, 1906) của người đồng hương Arnold Schoenberg, nó diễn tả Xu thế cô đọng của thế kỷ 20 cũng như tính tiết kiệm ngân sách trong hình thức và vật liệu.

Những giao hưởng ở trong phòng soạn nhạc Nga Sergey Rachmaninov là Lãng mạn và Cổ xưa về hình thức. Những tác phẩm có mức giá trị đặc biệt quan trọng thuộc về một nhà soạn nhạc Nga khác là Dmitri Shostakovich, những giao hưởng của ông thường khổng lồ về quy mô và nhiều lúc mang tính chất chất Khóa học. Họ đã tiếp nối truyền thống cuội nguồn của Mahler khi đem lại cho giao hưởng sử thể hiện nội tâm đầy xáo động của chính bạn dạng thân nhà soạn nhạc. Trong thời đoạn sau Thế Chiến II, nhiều nhà soạn nhạc tiếp tục coi giao hưởng như một phương tiện cho những tuyên ngôn quan trọng nhất của họ. Bốn giao hưởng ở trong phòng soạn nhạc Anh Sir Michael Tippett phản ánh từng thời kỳ không giống nhau trong sự phát triển phong thái của ông, trong lúc này, Giao hưởng Turangalila (1948) của Olivier Messiaen (Pháp) là một tổ khúc lớn 10 chương xoay quanh một vài chủ đề trung tâm.

Những người dân Mỹ viết giao hưởng vào vào cuối thế kỷ 20 và đầu 21 bao gồm tất cả Philip Glass, John Coregliano và Eileen Taaffe Zwillich. Ở châu Âu có Sir Peter Maxwell Davies (Anh); Arvo Pärt (Estonia); Einojuhani Rautavaara (Phần Lan); Hans Werner Henze (Đức); cùng những nhà soạn nhạc Ba Lan Henryk Górecki, Witold Lutosławski, và Andrzej Panufnik.

Trần Trung Dũng (nhaccodien.info) dịch