Flamenco mang đậm phong thái truyền thống cuội nguồn của nền văn hoá Tây Ban Nha hơn bất kì một mô hình thẩm mỹ nào khác. Với nhiều người, flamenco có ý nghĩa nhiều hơn thế một dòng nhạc thuần tuý. Nó là phương tiện giúp người ta tìm được sự đồng cảm, là cuộc sống thường ngày, là toàn bộ những gì họ trải qua trong đời. Nếu không biết từ duende trong tiếng Tây Ban Nha, sẽ rất khó để hiểu thực tế của flamenco là gì. Thật rủi ro là từ nó lại không thể dịch đúng chuẩn được. Nó là một điều gì đó tương tự sức thu hút, phẩm giá và sự tự hào với những ngụ ý sâu xa đằng sau sự kì bí và cả thói mê tín dị đoan dị đoan trong muôn mặt cuộc sống thường ngày của người Gypsy ở Tây Ban Nha. Tuy nhiên khai sinh ở Tây Ban Nha nhưng nguồn gốc của flamenco lại là sự việc phối hợp của nhiều nền văn hoá ngoại lai, mà đúng là Gypsy, Moor (nguồn gốc Ả-rập) và Do Thái. Khi cùng bị dồn lên sống trên những sườn đồi xứ Andalucia, những nghệ sĩ Gypsy tài năng đã khôn khéo phối hợp những tinh tuý của 3 nền văn hoá khác biệt với âm nhạc của dân Andalucia phiên bản địa để tiết ra một dòng nhạc trọn vẹn mới – mà lúc này mọi người vẫn gọi là flamenco. Thuở đầu, flamenco chỉ thuần tuý là những khúc ca bi thương của đám người thao tác làm việc vần vật trên cánh đồng, chết dần chết mòn trong những nhà tù hay long đong, vất vả trên phần đường vô định tìm đất sống, Cống hiến và làm việc cho mình. Chính thực trạng đã tạo thành một thứ flamenco như vậy. Nói theo cách khác, flamenco thời này đã mô tả đến tận cùng những cảm xúc của một toàn cầu Gypsy hung tợn, bất cần nhưng cũng khôn cùng nhạy cảm, một toàn cầu bị xua đuổi, đè nén, bị thống trị, đàn áp, một toàn cầu nghèo đói và rầu rĩ… 3 yếu tố chính để cấu thành nên flamenco bao gồm tất cả: cante – bài hát, baile – vũ điệu và guitarra – phần đệm của guitar. Những ca khúc flamenco thường có chung một vài nhạc điệu cơ phiên bản, điều quan trọng để tạo sự khác lạ là cây đàn guitar, tiếng vỗ tay và tiếng vỗ nhẹ lên thùng đàn. Trước lúc cây guitar trước tiên xuất hiện, ở Tây Ban Nha, người ta chỉ chơi đàn lute (đàn luýt) của người Moore – loại nhạc cụ có nhiều tác động lên đàn guitar flamenco và guitar cổ xưa. Đàn guitar flamenco truyền thống cuội nguồn được làm từ gỗ cây bách ở Tây Ban Nha, nhẹ hơn và nhỏ hơn một chút ít so với đàn guitar thường. Những dây đàn được sắp xếp thấp xuống một chút ít để tăng vận tốc dịch chuyển của tay trái. Đàn guitar flamenco ngày này là sự việc phối hợp giữa guitar flamenco truyền thống cuội nguồn và guitar cổ xưa. Những vũ điệu flamenco rực lửa chỉ xuất hiện trong khoảng chừng 100 năm trở lại đây và chịu nhiều tác động từ ballet cổ xưa, nhưng chúng luôn luôn sắc nét đặc trưng riêng. Chỉ việc lớn lên và được giáo dục trong môi trường thiên nhiên flamenco, người ta sẽ trở thành những vũ công “thứ thiệt” – biết tận dụng gót giày thuần thục, biết phương pháp dịch chuyển theo như đúng kiểu flamenco. Giá trị văn hoá của những vũ điệu flamenco to hơn những gì người ta nghĩ về nó rất nhiều. Nhìn qua những lớp váy bồng bềnh quay tít trong không khí, nghe thoáng qua tiếng guitar réo rắt xen kẽ với tiếng gõ nhịp chân xuống sàn là người ta đã liên tưởng ngay đến tổ quốc Tây Ban Nha rồi. Một bài hát flamenco được xem như là hoàn hảo khi được trình diễn với những người hát (cantaor hay cantaora), người chơi guitar và một, hai người vỗ tay điểm nhịp. Những vũ công sẽ vừa nhảy múa vừa dậm gót xuống sàn làm nền cho ca khúc. Một trong những động tác cơ phiên bản của những vũ công nữ là cầm vạt váy ken nhiều lớp lót lật qua lật lại trước ngực để phô diễn vẻ đẹp, sự quyến rũ, quyến rũ của người phụ nữ. Có nhẽ flamenco là loại nhạc duy nhất trên toàn cầu tận dụng những vũ điệu như một thứ nhạc khí thông thường. Nhịp vỗ tay rộn ràng, tiếng bật ngón tay tanh tách cũng dễ lôi kéo người thưởng thức hơn. Đôi lúc có vài tiếng thét đầy phấn khích để tán thưởng hoặc kích ứng người trình diễn. Flamenco thử thách mọi hình thức phân loại chuẩn chỉnh mực. Nó chẳng phải nhạc dân gian cũng chẳng phải thứ âm nhạc thời kì tiền cổ xưa. Nó là sự việc ngẫu hứng trên cái nền quy củ, là truyền thống cuội nguồn đang tồn tại, có kỹ năng phát triển và thay đổi. Flamenco Gypsy đặc trưng rất có thể đơn giản dễ dàng tìm thấy trong những quán cafe, ngoài trời nhưng hiếm khi được trình diễn trong những nhà hát chính thống. Hai phong thái cơ phiên bản nhất của flamenco là cante jondo – những bài hát nặng và cante chico – những bài hát nhẹ. Cante jondo thường có tiết tấu chậm rãi, nghiêm trang, nội dung về tình yêu không lối thoát, những chàng matador (người đấu bò tót) xấu số, sự phản bội và chết choc. Nếu chỉ quen nghe flamenco cante chico, khi được thử qua một phiên bản cante jondo, người ta rất rất có thể lầm tưởng đó chỉ là tiếng than khóc rủ rỉ từ nghìn xưa vọng về, lẩn khuất bên những vũ công trong y phục váy xoè nhiều lớp hay chiếc sơmi trắng và chiếc quần đen ôm sát người. Còn cante chico có nhịp độ nhanh, nhẹ nhõm hơn, sôi sục hơn, phần nhạc điệu cũng phổ thông hơn. Flamenco xa xưa được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác theo phong cách thẩm thấu từ từ. Những người dân chơi flamenco thời đó không có ai có ý thức về con phố trình diễn chuyên nghiệp. Họ giản dị và đơn giản chỉ thừa hưởng và dùng flamenco như phương tiện kiếm sống. Trải qua nhiều năm tháng, những ca khúc flamenco, những kĩ thuật chơi guitar và phong thái của vũ điệu mới được chính thức hoá, sắp xếp thành khối hệ thống và có điều lệ kèm theo. Cho tới đầu thế kỉ 19 flamenco mới rời khỏi những hang động, quán bar rẻ tiền để đến với phần đông người nghe. Phối kết hợp thêm nhiều yếu tố từ khiêu vũ dân gian và cổ xưa, vũ điệu flamenco đã gặt hái được những thành công thương nghiệp mại trước tiên – cũng một phần do làn sóng dân phượt châu Âu đổ vào Tây Ban Nha giữa thế kỉ 19. Dưới cơ chế độc tài Franco (1939 – 1975), flamenco cũng đều có một bước nâng cấp đáng kể khi được tái hư cấu và thông dụng dưới dạng một phiên phiên bản thống nhất. Bước sang thập niên 80, trước làn sóng xâm thực của văn hoá nghe nhìn Anh, Mỹ, flamenco mai một dần và tưởng như đã lụi tàn nhưng sự xuất hiện của những nghệ sĩ tài danh như Paco De Lucía hay Camaron De La Isla đã làm nó phục sinh. Sự phát triển nhanh về technology truyền thông đã mang flamenco tới mọi sân khấu trên toàn cầu nhưng xét tới tận cùng, flamenco có nhẽ vẫn là thứ âm nhạc của việc riêng tư, thân thiện. Người ta sẽ không thể nào nghe được một thứ flamenco thực thụ, nguyên phiên bản nhất nếu không phải đang cùng một nhóm tín đồ nhỏ, ở đâu đó tại miền Nam Tây Ban Nha vào lúc nửa đêm, xung quanh không hề gì khác ngoài một giọng hát, tiếng guitar bập bùng và một thân hình lướt nhẹ dưới ánh trăng huyền ảo…

Nghệ sĩ guitar flamenco Paco De Lucía

Paco De Lucía (qua đời 25/2/2014) được xem như là nghệ sĩ guitar flamenco nổi tiếng nhất toàn cầu – cũng một phần do ông chơi nhạc jazz quá hay. Nhưng dù thế nào thì Paco vẫn là “cây” flamenco tinh tuyền và giàu phiên bản sắc nhất – một nhà cải cách lớn của flamenco văn minh. Ngoài kĩ thuật siêu việt và óc sáng tạo đã để lại những dấu ấn sâu đậm lên phong thái guitar flamenco thế kỷ mới, Paco còn tồn tại kỹ năng kết phù hợp với những ca sĩ và vũ công tuyệt vời nhất đến lạ kì: họ cùng nhau mang lại những cảm xúc mãnh liệt trước đó chưa từng có cho những nhạc điệu flamenco tưởng như đã rất thân thuộc làm người nghe sững sờ, sửng sốt.

Phi Tuyết