6. Cấu trúc luận văn

1.2.1. Khái niệm điểm nhìn

Điểm nhìn tường thuật là một khái niệm văn học được nghiên cứu rất nhiều trên thế giới cũng như ở Việt Nam dưới nhiều góc độ khác nhau. Trong văn học, điểm nhìn tường thuật được hiểu là: “Vị trí từ đó người tường thuật nhìn ra và miêu tả sự vật trong tác phẩm”[15,113].

Đào Duy Hiệp trong Phê bình văn học từ lí thuyết tân tiến khái niệm: “Tiêu cự hóa (focalisation): tiêu cự hóa thực chất là điểm nhìn tường thuật, được Genette đưa ra từ 1972 trong Figure III, có nguồn gốc từ tiếng Latinh:

focus tức thị: tiêu điểm (foyer – Pháp). “Tiêu cự hóa được chấp nhận xác định được, từ bên trong của một cảnh hoặc của một truyện kể, ra sao và qua ai mà các sự kiện hoặc miêu tả được nhìn”. Genette phân biệt ra ba loại tiêu cự hóa:

tiêu cự hóa zéro (cái nhìn biết tuốt); tiêu cự hóa bên trong (focalisation interne) – tức là nhìn “với” nhân vật; tiêu cự hóa bên phía ngoài (focalisation externe) – các biến cố được thuật lại trung tính, khách quan. Thông tin bị giới hạn ở bên phía ngoài: độc giả không hề biết được thế giới bên trong cũng như những suy nghĩ của nhân vật”[17,231-232]. Điểm nhìn tường thuật được coi như như một tiêu chí để nhận diện người kể chuyện: “Nó được chấp nhận làm rõ từ đâu và ra sao, mà trong một tác phẩm văn học, các sự kiện, các nhân vật, các đối tượng người dùng… lại được nhìn thấy (nhận ra). “Truyện kể được tạo nên từ nơi mở màn điểm nhìn””[17,106].

Vai trò của điểm nhìn trong tác phẩm tự sự là vô cùng quan trọng, mỗi truyện kể đều xuất phát từ một điểm nhìn nhất định và bởi một người kể chuyện nào đó. Điểm nhìn tường thuật có quan hệ chặt chẽ với những người kể chuyện, như một tiêu chí để nhận diện người kể chuyện. Khái niệm điểm nhìn chỉ được nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sát khi nó được gắn với ngôi kể của người kể chuyện. Điểm nhìn và người kể chuyện là hai khái niệm

không thể tách rời. Điểm nhìn phản ánh quan hệ giữa người kể chuyện và đối tượng người dùng được người kể chuyện kể lại.

Người ta có thể phân chia điểm nhìn thành điểm nhìn không gian và thời kì, điểm nhìn tâm lý, điểm nhìn bên trong hay bên phía ngoài… Về cơ bản, người ta chia điểm nhìn tường thuật thành ba kiểu: điểm nhìn toàn tri, điểm nhìn bên phía ngoài và điểm nhìn bên trong.

Điểm nhìn toàn tri là kiểu điểm nhìn trong đó người kể chuyện miêu tả, tái tạo đời sống chủ yếu từ thứ bực ba, người kể chuyện biết tuốt. Điểm nhìn của người kể chuyện có mặt ở khắp mọi nơi, nắm bắt được hầu như diễn biến của mẩu chuyện cũng như số phận các nhân vật. Đây là kiểu điểm nhìn cổ điển nhất, thường xuất hiện trong văn học truyền thống. Người kể chuyện vừa nắm được những sự kiện khách quan song song cũng thấu hiểu những kín đáo thầm kín nhất của tất cả những nhân vật, nắm bắt toàn bộ mẩu chuyện từ diễn biến sự kiện đến nội tâm nhân vật. Bên cạnh việc miêu tả sự việc, người kể chuyện còn tồn tại thể phản hồi về những sự việc đó, nêu suy nghĩ, cảm nhận về những sự việc đã diễn ra.

Điểm nhìn bên trong là nhân vật tự nói về suy nghĩ của mình, là việc quan sát nhân vật từ cảm nhận nội tâm của mình, tường thuật qua cái nhìn của một tâm trạng cụ thể, từ đó giúp tái tạo một cách thâm thúy đời sống nội tâm của nhân vật. Điểm nhìn bên trong được biểu hiện bằng hình thức tự quan sát, tự thú nhận của nhân vật tôi hoặc bằng hình thức người kể chuyện dựa vào cảm giác, tâm hồn nhân vật để biểu hiện cảm nhận của mình.

Điểm nhìn bên phía ngoài là điều nhìn khách quan nhất, người kể chuyện đứng từ ngoài để quan sát mẩu chuyện. Nó hướng đến đối tượng người dùng là những biểu hiện, những hành động bên phía ngoài của nhân vật, tâm lý nhân vật không được phân tích mà để người đọc tự cảm nhận, người kể chuyện để cho những người đọc tự do phản hồi về các hành động của nhân vật.

Sự phân biệt trên đây hoàn toàn mang tính tương đối vì hầu như không có tác phẩm nào chỉ sử dụng một điểm nhìn. Trong thực tế sáng tác, nhất là các sáng tác hậu tân tiến, thay vì sử dụng một điểm nhìn nhất quyết từ trên đầu đến cuối tác phẩm, các nhà văn sử dụng nhiều điểm nhìn, vận chuyển linh hoạt những điểm nhìn để tạo nên tính đa thanh, phức điệu cho tác phẩm.

1.2.2. Điểm nhìn tự sự trong truyện ngắn Bảo Ninh

Trong truyện ngắn Việt Nam tân tiến, bên cạnh những tác phẩm xây dựng điểm nhìn thân thuộc là những hình thức xây dựng điểm nhìn mới. Một trong những hiện tượng kỳ lạ nổi trội là việc vận chuyển, xen kẹt những điểm nhìn tự sự. Việc vận chuyển điểm nhìn tự sự hỗ trợ cho nhà văn có thể khám phá và chiêm nghiệm cuộc sống từ nhiều góc độ khác nhau. Vì thế dịch chuyển điểm nhìn là một thủ pháp được nhiều nhà văn tân tiến sử dụng. Trong nhiều truyện ngắn của Bảo Ninh, bên cạnh việc vận chuyển điểm nhìn từ người kể chuyện sang nhân vật thì điểm nhìn còn được vận chuyển khôn xiết linh hoạt từ nhân vật này sang nhân vật khác, thỉnh thoảng có sự nhòe mờ giữa điểm nhìn của người kể chuyện và điểm nhìn nhân vật. Sự dịch chuyển điểm nhìn hỗ trợ cho việc nhìn nhận và nhìn nhận và đánh giá ý nghĩa của tác phẩm trở thành đa chiều, phong phú hơn. Nhà văn có thể đưa ra các ý kiến, chính kiến khác nhau bằng việc vận chuyển điểm nhìn vào những nhân vật khác nhau để mỗi nhân vật có thể tự nói lên ý kiến, thái độ của mình và để cho những nhân vật cùng có quyền phát ngôn, cùng hội thoại. Nhà văn để cho những điểm nhìn xen kẹt vào nhau, nhân vật do này được soi chiếu từ nhiều góc độ, toàn diện hơn về chân dung, tính cách, số phận để từ đó tổng thể lên những vấn đề có tính triết lý.

Trong các sáng tác của Bảo Ninh, điểm nhìn bên trong và bên phía ngoài thường không tách rời mà có sự vận chuyển, phối hợp, luân phiên. Trong quá trình kể chuyện điểm nhìn cũng được vận chuyển từ người kể chuyện sang nhân vật, từ nhân vật này sang nhân vật khác, làm tăng khả năng bao quát và

nhìn nhận và đánh giá của tác phẩm. Trong Tiếng vĩ cầm của quân xâm lược, điểm nhìn được vận chuyển từ người kể chuyện xưng tôi sang cho nhân vật ông già Me xừ, tiếp đó theo dòng hồi ức và tâm trạng của ông già mà điểm nhìn cũng được vận chuyển, xen kẹt giữa quá khứ và ngày nay. Xen vào những lời kể của Me xừ về quá khứ, về những người dân Pháp, về tuổi xanh của ông, về tình yêu mỏng manh của ông và cô gái Pháp… là những lời tường thuật của người kể chuyện, vừa dẫn chuyện, vừa quan sát xung quanh, vừa nêu lên những cảm nhận của mình về Me xừ và những gì ông đang kể. Điểm nhìn giữa nhân vật và người kể chuyện do vậy cứ luân phiên, xen kẹt vào nhau, song song cũng vận chuyển ở nhiều vị trí từ trong ra ngoài và trái lại theo cái nhìn của nhân vật và người kể chuyện. Sự dịch chuyển điểm nhìn giúp người đọc có thể nắm bắt được những sự việc diễn ra bên phía ngoài vừa thấu hiểu được những diễn biến bên trong nhân vật.

Truyện ngắn Bảo Ninh sử dụng linh hoạt và phối hợp những điểm nhìn tường thuật một cách rất đặc sắc. Hồ hết các truyện ngắn của Bảo Ninh có sự vận chuyển điểm nhìn đều xuất phát từ ngôi kể thứ nhất. Tìm hiểu truyện ngắn Bảo Ninh có thể thấy nhà văn sử dụng khá nhiều điểm nhìn từ bên trong nhân vật, dưới dạng hồi ức quay về quá khứ, các sự kiện trong quá khứ được trình bày, kể lại ở thời ngày nay làm cho mẩu chuyện như đang xẩy ra trước mắt độc giả. Rửa tay gác kiếm là truyện ngắn được kể dưới dạng người kể chuyện thứ bực nhất hồi ức về quá khứ, điểm nhìn do vậy cũng xuất phát từ điểm nhìn của người kể chuyện, nhân vật xưng tôi. Điểm nhìn của người kể chuyện và nhân vật khi này đã có sự nhòe mờ, người kể chuyện cũng đấy là nhân vật tôi. Điểm nhìn tường thuật theo dòng tâm trạng nhân vật từ thời khắc ngày nay vận chuyển về quá khứ. Câu truyện mở đầu với những dòng tự sự của nhân vật tôi về gia đình, bầy, về bằng hữu, đồng đội: “Khi đón tôi từ mặt trận trở về, cha mẹ còn chưa hưu trí vậy mà hiện giờ cha mẹ đã ngoài bảy mươi. Anh

em ruột thịt mỗi người mỗi phương và thấm thoắt luống tuổi cả rồi. Con trai tôi tết này đã bằng tuổi tôi ngày tòng ngũ. Vợ tôi, vốn được tiếng là trẻ lâu nhưng bởi nắng mưa sóng gió sinh kế đoạn trường nay cũng không còn được trẻ như mấy năm trước nữa. Tôi lặn lội kiếm sống, trải nhiều nghề, rốt cuộc thành nhà văn, song văn học gì tôi, viết lách đã chẳng bao nhiêu lại chẳng ra thế nào, chỉ tổ ngày một thêm lạc lõng và ngày một thêm phờ phạc. Thời kì và cuộc sống nhận chìm tôi.”[40,260-261]; “Đồng đội đồng đội kiến giả nhất phận, thường niên trời không lần sum họp, không khỏi quên dần mất nhau.”[40,261]… Tiếp đó theo dòng tâm trạng nhân vật, điểm nhìn vận chuyển về quá khứ, về với toàn cảnh Tân Sơn Nhất của một ngày cuối thời điểm tháng tư xa thẳm thuở xưa, về những ngày sống trong trại tĩnh dưỡng, về những người dân đồng đội, những người dân bạn học… Và rồi cuối cùng điểm nhìn vẫn quy chiếu, hướng về phía bên trong nhân vật tôi, với những suy tư, chiêm nghiệm về quá khứ, ngày nay và tương lai. Có thể thấy hiện tượng kỳ lạ vận chuyển điểm nhìn trong truyện ngắn Bảo Ninh cuối cùng đều hướng về phía bên trong nhân vật để nhà văn có thể khám phá và thể hiện số phận nhân vật. Câu truyện vì thế giàu cảm xúc hơn và thế giới nội tâm nhân vật được khai thác một cách thâm thúy.

Điểm nhìn tường thuật trong các truyện ngắn của Bảo Ninh được vận chuyển rất linh hoạt. Nhà văn biết phương pháp điều tiết và dịch chuyển điểm nhìn ở các vị trí khác nhau. Mỗi vị trí đều phải có những thành công nhất định nhưng nổi trội nhất là điều nhìn bên trong, đây là kiểu điểm nhìn xuất hiện nhiều trong truyện ngắn của Bảo Ninh. Lợi thế của việc sử dụng điểm nhìn này là rất thuận tiện cho việc khắc họa thế giới nội tâm nhân vật. Với phương thức xây dựng điểm nhìn như vậy, Bảo Ninh đã đóng góp tích cực cho nền văn học Việt Nam tân tiến một phong cách viết mới, lối viết hiện thực nhưng vẫn mang đậm các yếu tố trữ tình. Thế giới hiện thực vẫn hiện lên qua từng trang truyện nhưng song song thế giới tâm hồn nhân vật cũng được khai thác một

cách đầy chiều sâu.

Sự vận chuyển và xen kẹt những điểm nhìn hỗ trợ cho nhà văn có vô số cách thức tiếp cận và thể hiện tư tưởng thẩm mỹ và làm đẹp của mình. Nhà văn có thể đi từ mẩu chuyện này sang mẩu chuyện khác, từ thế giới tâm hồn của nhân vật này sang nhân vật khác với những trạng thái cảm xúc khác nhau mà không bị giới hạn bởi không gian, thời kì nào. Sự vận chuyển điểm nhìn giúp nhà văn có cái nhìn đa diện, nhiều chiều về con người và sự việc, hỗ trợ cho việc thể hiện sự phức tạp của cuộc sống muôn mầu. Tất cả được soi chiếu dưới những góc nhìn khác nhau. Thế giới tâm hồn của nhân vật vừa mới được bộc lộ bởi chính nhân vật, vừa mới được soi chiếu bởi các nhân vật khác. Câu truyện do này mà trở thành phong phú và khách quan hơn.

Một đặc điểm nổi trội trong truyện ngắn của Bảo Ninh đó là việc vận chuyển, xen kẹt điểm nhìn giữa các chiều không gian, thời kì quá khứ, ngày nay. Xen kẽ mẩu chuyện ngày nay là những mẩu chuyện thời quá khứ. Với lối tường thuật theo dòng ý thức, nhân vật có thể di động điểm nhìn khôn xiết linh hoạt, không tuân theo một trật tự nào cả mà chỉ tuân theo trật tự của dòng tâm lý. Trong cùng một nhân vật bằng việc vận chuyển điểm nhìn cho nhân vật tự kể, trong những thời kì và không gian khác nhau hỗ trợ cho việc thể hiện tính cách và số phận nhân vật được biểu hiện hiệu quả, song song mở rộng khả năng bao quát, nhìn nhận và đánh giá của tự sự, làm tăng hiệu quả biểu thị của tác phẩm, lời văn tường thuật trở thành khách quan, có sức quyến rũ người đọc. Điều đó cũng góp phần làm cho tư tưởng, chủ đề tác phẩm trở thành sinh động, gợi lên nhiều liên tưởng ở người đọc.

*Tiểu kết: Việc tìm hiểu người kể chuyện và điểm nhìn tự sự trong truyện ngắn Bảo Ninh góp phần không nhỏ vào việc khẳng định sự độc đáo, quyến rũ trong thẩm mỹ và làm đẹp tự sự của nhà văn. Bên cạnh một số truyện được tường thuật từ thứ bực ba thì đa phần các truyện ngắn của Bảo Ninh được tường thuật

từ thứ bực nhất. Với những người kể chuyện thứ bực nhất, nhà văn có thể tái tạo quá trình tâm lý, các trạng thái ý thức phong phú của con người, tạo cho những người đọc cảm giác trung thực, độ tin cậy cao và thái độ đồng cảm cùng với những lời giãi bày tâm sự của nhân vật với sự thành tâm và đáng nhớ. Cùng với đó nhà văn Bảo Ninh cũng rất linh hoạt trong việc kể chuyện khi tạo nên sự đa tầng bậc của người kể chuyện trong quá trình kể chuyện. Các mẩu chuyện do đó trở thành phong phú và đa dạng hơn.

Trong các truyện ngắn của mình, Bảo Ninh không sử dụng điểm nhìn tường thuật một cách cứng nhắc mà luôn có sự vận chuyển một cách linh hoạt, đầy biến hóa. Nhà văn luôn có ý thức vận chuyển điểm nhìn tường thuật giữa các nhân vật để tạo nên một chiếc nhìn đa chiều về hiện thực và con người. Điểm nhìn tường thuật được vận chuyển liên tục từ nhân vật này sang nhân vật khác, khi là điều nhìn bên trong, khi là điều nhìn bên phía ngoài và trái lại, điểm nhìn vận chuyển giữa các chiều không gian và thời kì… Với cách tổ chức điểm nhìn như vậy, Bảo Ninh đã thể hiện được tài năng trong việc kể chuyện, dẫn chuyện của mình, và nhất là khả năng xâm nhập sâu vào đời sống nội tâm nhân vật để phản ánh được những góc khuất trong tâm hồn nhân vật.

CHƢƠNG 2: NHÂN VẬT VÀ CỐT TRUYỆN TỰ SỰ TRONG TRUYỆN NGẮN BẢO NINH