Khoa học viễn tưởng (science fiction/sci fi) là một đề tài rất nhiều người ưa thích. Hẳn bạn đã từng đọc một cuốn tiểu thuyết, xem một bộ phim truyện với mác “khoa học viễn tưởng” hoặc “giả tưởng” rồi đúng không nào? Thế khoa học viễn tưởng là gì vậy? Cùng tìm hiểu nhé.
1) Khái niệm khoa học viễn tưởng
Khoa học viễn tưởng là một chi của dòng “speculative fiction” (giả tưởng tự biện), gồm có những tác phẩm văn học, phim, tranh vẽ,… chứa các mô típ giả tưởng dựa trên khoa học như công nghệ tương lai, du hành vũ trụ, du hành thời kì, các vũ trụ song song, người ngoài hành tinh,… Khoa học viễn tưởng thường đi vào khám phá những hệ luỵ, tác động ảnh hưởng tiềm tàng của tương đối nhiều phát kiến khoa học. Bởi vậy nó được gọi là “dòng văn của tương đối nhiều ý tưởng.” Khoa học viễn tưởng rất ít khi chứa các yếu tố siêu tự nhiên, luôn phải phát triển dựa trên những tri thức hoặc triết lí khoa học đã được chấp thuận tại thời khắc tác phẩm ra đời.
2) Khái niệm từ giới kinh nghiệm
Khoa học viễn tưởng khét tiếng là một đề tài khó khái niệm bởi vì nó bao quát quá nhiều chủ đề và chi thể loại. Damon Knight, nhà văn viết truyện ngắn khoa học viễn tưởng nổi tiếng, đã hí hước đùa rằng, “Chỉ vào cái gì xong bảo nó là khoa học viễn tưởng thì nó trở thành khoa học viễn tưởng.” Nhà văn Mark C. Glassy cũng tán đồng với Knight, và ông đưa ý kiến rằng công việc khái niệm khoa học viễn tưởng cũng như khái niệm phim khiêu dâm: không có ai nói được cụ thể nó là cái gì, nhưng cứ xem là nhận ra ngay.
Hugo Gernsback, một trong những người dân trước tiên sử dụng thuật ngữ “khoa học viễn tưởng,” đã phát biểu rằng:
Năm 1970 William Atheling Jr. đã viết một bài khái niệm về thuật ngữ “khoa học viễn tưởng” là:
Theo lời cây bút khoa học viễn tưởng gạo cội Robert A. Heinlein, “Khái niệm ngắn cho hồ hết các tác phẩm khoa học viễn tưởng chắc sẽ như sau: những phỏng đoán thực tiễn về các sự kiện có thể sẽ xẩy ra trong tương lai, dựa trên cơ sở tri thức thực tế trong quá khứ và cả ngày nay, và địa thế căn cứ vào sự nắm bắt kĩ lưỡng thực chất cũng như tầm quan trọng của phương pháp nghiên cứu khoa học.” Trong những khi đó, khái niệm của Rod Serling là, “Kỳ ảo (fantasy) là hợp lý hoá những điều không bao giờ khả thi. Khoa học viễn tưởng là khả thi hoá những điều khó xẩy ra.” Lester del Rey đã và đang viết rằng, “Đến trong cả những người dân tôn sùng nó nhất — nói cách khác là các fan — cũng ngắc ngứ khi phải giảng giải về khoa học viễn tưởng,” và chính vì vậy mà tới nay không có một khái niệm chính thức nào về khoa học viễn tưởng, đơn giản vì “khoa học viễn tưởng không có một ranh giới nhất định nào hết.”
Để tìm hiểu thêm về sự việc khác biệt giữa khoa học viễn tưởng và kỳ ảo, các bạn cũng có thể đọc thêm nội dung bài viết phân tích đâu là khoa học viễn tưởng, đâu là kỳ ảo của bọn mình.
3) Đặc điểm của dòng khoa học viễn tưởng
Các tác phẩm khoa học viễn tưởng chủ yếu vận dụng lối viết lô-gic để mô tả các viễn cảnh tương lai hoặc các toàn cảnh thế giới có thể xẩy ra. Nghe thì có vẻ giống văn kỳ ảo (fantasy), nhưng khác biệt nằm ở phần các yếu tố giả tưởng ở trong truyện khoa học viễn tưởng hồ hết đều phải sở hữu thể trở thành hiện thực dựa trên địa thế căn cứ những định luật khoa học đã được chứng minh hoặc lý lẽ được xác nhận (tất nhiên truyện vẫn có thể sử dụng các rõ ràng và cụ thể thuần tuý tưởng tượng, không có cơ sở).
Toàn cảnh của khoa học viễn tưởng thường khác biệt so với thế giới thực, nhưng lại được người đọc chấp thuận là khả dĩ xẩy ra nhờ các phương thức lý giải các yếu tố hư cấu bằng khoa học. Các yếu tố thường gặp trong khoa học viễn tưởng gồm có:
4) Các thể loại khoa học viễn tưởng
Trước lúc đi vào các thể loại nhỏ, trước tiên hãy đến với hai nhóm khoa học viễn tưởng đó chính là khoa học viễn tưởng “cứng” (hard science fiction/hard SF) và khoa học viễn tưởng “mềm” (soft science fiction/soft SF).
Khoa học viễn tưởng “cứng”
Khoa học viễn tưởng “cứng” (hard SF) gồm có những tác phẩm có tính chuẩn xác khoa học rất cao, đặc biệt quan trọng trong các ngành khoa học tự nhiên như vật lý, vật lý thiên văn, và hoá học, hoặc miêu tả vô cùng rõ ràng và cụ thể và hợp lý một thế giới có thể sẽ tiến hành hình thành khi khoa học công nghệ đủ tân tiến. Tác phẩm thuộc nhóm này còn có lượng tiên lượng trở thành hiện thực trong tương lai hoặc gần sát với hiện thực nhiều nhất. Một số tác giả khoa học viễn tưởng “cứng” vốn là người làm nghề khoa học, chẳng hạn Gregory Benford, Geoffrey A. Landis, David Brin, Robert L. Forward, Rudy Rucker và Vernor Vinge. Một số nhà văn đáng lưu ý khác chuyên viết về dòng này gồm có Isaac Asimov, Arthur C. Clarke, Hal Clement, Greg Bear, Larry Niven, Robert J. Sawyer, Stephen Baxter, Alastair Reynolds, Charles Sheffield, Ben Bova, Kim Stanley Robinson, Anne McCaffrey, Andy Weir và Greg Egan.
Khoa học viễn tưởng “mềm”
Nhóm khoa học viễn tưởng “mềm” (soft SF) này gồm có những tác phẩm sử dụng nền tảng là các môn khoa học xã hội như tâm lý học, kinh tế tài chính, chính trị, xã hội học, và nhân chủng học. Đôi lúc nó còn được gán cho những tác phẩm với diễn biến khó tin, chứa “khoa học” vô lý, và các nhân vật thiếu chiều sâu. Thuật ngữ khoa học viễn tưởng “mềm” còn được ứng dụng cho những tác phẩm tập trung chủ yếu vào xây dựng nhân vật và thế giới nội tâm, tâm lý nhân vật (tiêu biểu là 451 độ F của Ray Bradbury). Thường xuất hiện trong nhóm này là các tác phẩm utopia và dystopia, ví như 1984 của George Orwell, Brave New World của Aldous Huxley, và Chuyện người tuỳ nữ của Margaret Atwood. Các nhà văn tiêu biểu cho nhóm này gồm có Ursula K. Le Guin, Philip K. Dick, Stanislaw Lem, Janusz Zajdel, đồng đội Strugatsky, Kir Bulychov, Yevgeny Zamyatin và Ivan Yefremov.
5) Một số ví dụ về khoa học viễn tưởng trên thế giới
Khoa học viễn tưởng phát triển mạnh nhất tại những nước phương Tây như Mỹ, Canada và Anh, nhưng điều đó không có khoa học viễn tưởng không lan rộng trên khắp thế giới.
Châu Phi
Khoa học viễn tưởng có một mô típ là thể hiện sự thay đổi về xã hội khi cơ cấu tổ chức quyền lực bị thay đổi (ví như con người bị mất quyền kiểm soát và người ngoài hành tinh lên ngôi). Các nhà văn Châu Phi thường mượn mô típ đó để nói về nạn nô lệ và sale nô lệ. Ngoài ra, còn một mô típ nữa hay xuất hiện trong khoa học viễn tưởng đó và cuộc gặp gỡ giữa con người và các giống loài lạ, và mô típ này còn có rất nhiều nét tương đồng với xung đột giữa văn hoá, tiếng nói, tập quán của Châu Phi với những nước phương Tây trong lịch sử vẻ vang nên thường hay được những nhà văn sử dụng. Các tác giả Châu Phi còn hay dùng thể loại du hành vượt thời kì để bàn về hệ quả của cơ chế nô lệ và thiên di ép buộc so với mỗi thành viên và gia đình.
Mohammed Dib, một nhà văn Algeria, đã viết một tác phẩm khoa học viễn tưởng mang tên Qui se souvient de la mer (Ai sẽ nhớ về biển?) năm 1962 để bàn về vấn đề chính trị của nước mình. Masimba Musodza, một tác giả Zimbabwe, đã xuất bản cuốn MunaHacha Maive Nei?, cuốn khoa học viễn tưởng trước tiên viết bằng tiếng nói Shona.
Châu Á Thái Bình Dương
Châu Âu
Lục địa châu úc
David G. Hartwell, nhà phê bình văn học và chỉnh sửa viên kỳ cựu người Mỹ, đã nói rằng “khoa học viễn tưởng Úc không có chất Úc nào cả.” Nhiều nhà văn khoa học viễn tưởng Úc thực chất là nhà văn quốc tế, sáng tác bằng tiếng Anh và xuất bản cho độc giả thế giới. Thêm nữa là thị trường trong nước Úc rất nhỏ (dân số 21 triệu người), nên doanh thu truyện bán tốt ra nước ngoài là yếu tố tiên quyết
