[Mê Khủng Long – Dinophile.vn] Một vướng mắc nghe thì rất đơn giản, nhưng thật khó để lấy ra lời đáp chuẩn xác.

Nếu buộc phải đưa ra lời đáp ngắn gọn nhất, tôi sẽ nói: “Khủng long thời tiền sử đấy là… khủng long thời tiền sử.”

Vậy liệu có phải là quá khó hiểu không? Trả lời mà như không trả lời. Nhưng khoan, đừng bực vội, tôi sẽ giảng giải.

Hình ảnh phục dựng của một số loài khủng long thời tiền sử. Ảnh: Natural History Museum.

Là bò sát?

Khi khủng long thời tiền sử được phát hiện lần trước hết bởi các nhà khoa học tân tiến*, họ đã liên hệ ngay những sinh vật vĩ đại này với những loài bò sát đương thời. Từ những hóa thạch xương có phần quá khổ so với những sinh vật tân tiến, các nhà nghiên cứu về khủng long thời tiền sử thời kỳ đầu tin rằng khủng long thời tiền sử là những sinh vật chậm chạp, nặng nề và máu lạnh, giống như bò sát. Chính vì vậy mà Richard Owen, nhà cổ sinh vật học học người Anh, mới đặt tên cho nhóm sinh vật này là “dinosaur”, ghép lại bằng hai từ trong tiếng Hy Lạp, gồm “deinos” (có tức là to lớn, kinh khủng) và “sauros” (có tức là “thằn lằn”).

Những hình dung lúc đầu của con người về thế giới của khủng long thời tiền sử. Ảnh: The Generalist.

Người ta tin vào nhận định này trong suốt một thời kì dài, cho tới khi có những nghiên cứu mới vào thập niên 1970 về việc trao đổi chất ở khủng long thời tiền sử, trong đó nêu lên giả thuyết khủng long thời tiền sử thực chất là thú hoang dã nhiệt huyết, có tốc độ trao đổi chất cao và có lối sống xã hội. Gần đó, những hóa thạch xương liên tục được phát hiện cho thấy nhiều đặc điểm khác vời bò sát, ví dụ như tư thế đứng thẳng, cách xa mặt đất với những chi vuông góc với thân, không hề giống hồ hết các loài bò sát ngày này (như cái tên “bò sát” trong tiếng Việt hay “reptilia” trong tiếng Anh đã chỉ ra).

Tiếp đó, vào khoảng chừng năm 2018, những chứng cớ khảo cổ mới cho thấy một số loài khủng long thời tiền sử kiên cố có lông (lông vũ hoặc lông mao), phá bỏ hoàn toàn quan niệm nhận định rằng khủng long thời tiền sử là những thú hoang dã có lớp da trần hoặc có vảy như bò sát. Hơn nữa, rất có thể khủng long thời tiền sử đã bắt nguồn và tồn tại ở những môi trường thiên nhiên lạnh lẽo trước lúc trở thành nhóm thú hoang dã thống trị Trái đất. Vì lẽ này, chúng không thể là thú hoang dã máu lạnh (biến nhiệt) như các loài bò sát được, và sự hiện hữu của lớp lông trên thân thể khủng long thời tiền sử thay vì lớp vảy như trên bò sát lại càng hợp lý.

Hay là chim?

Nói theo cách khác, các nghiên cứu tân tiến đang ngày càng đưa khủng long thời tiền sử đến gần với những loài chim hiện nay hơn là với bò sát. Khủng long thời tiền sử và chim đều là thú hoang dã nhiệt huyết, đều phải có lông vũ… Một số loài khủng long thời tiền sử có thể có khả năng bay lượn gần giống như chim.

Hóa thạch chim thủy tổ Archaeopteryx, chứng cớ về mối liên hệ giữa khủng long thời tiền sử và chim. Ảnh: Wikipedia.

Tuy nhiên, tất cả chúng ta cũng không thể nói rằng khủng long thời tiền sử là chim mà thay vào đó, nói “chim là khủng long thời tiền sử” hoặc ít nhất “(một nhóm) khủng long thời tiền sử là tổ tiên của chim” có nhẽ sẽ chuẩn xác hơn. Một số nhà khoa học còn nêu lên khái niệm “khủng long thời tiền sử phi điểu” (non-avian dinosaur) dùng để làm chỉ các loài khủng long thời tiền sử không phải chim.

Phân loại học tân tiến về khủng long thời tiền sử

Trước kia, khi phân loại các loài thú hoang dã, người ta sử dụng khối hệ thống phân loại của Carl Linnaeus, có từ thời điểm năm 1735. Trong số đó, sinh vật gồm có ba giới, được chia thành các lớp và nhiều bậc phân loại khác nhỏ hơn. Thế nhưng, khối hệ thống phân loại này chỉ vận dụng cho những sinh vật còn tồn tại (vì nó có trước những nghiên cứu về tiến hóa và cổ sinh vật học), không thể vận dụng cho những thú hoang dã đã tuyệt diệt với những đặc điểm trung gian nằm trong lòng các lớp Theo phong cách phân chia truyền thống của khối hệ thống phân loại này.

Chính vì thế, phân loại học tân tiến đã phải thay đổi để theo kịp thời thế. Sự ra đời của thuyết tiến hóa cũng như các nghiên cứu về cổ sinh vật học đã hỗ trợ các nhà khoa học khai phá những chân trời mới, rộng to nhiều hơn những gì họ đã biết. Trên cơ sở đó, họ đã cùng nhau nêu lên một khối hệ thống phân loại mới, dựa trên các “nhánh” (clade) xuất phát từ một nguồn gốc chung, sau đó lan tỏa ra giống như những nhánh cây, tạo thành mô hình mà người ta vẫn thường gọi là “cây sự sống”. Nhà sinh vật học người Đức Emil Hans Willi Hennig (1913-1976) được xem là cha đẻ của khối hệ thống phân loại theo nhánh này. Và các nhà khoa học đã nỗ lực nghiên cứu để làm cho khối hệ thống phân loại tân tiến ngày càng phản ánh chuẩn xác quá trình tiến hóa của không ít loài thú hoang dã.

Vậy, phân loại học tân tiến của khủng long thời tiền sử là ra sao?

Có thể có vô số cách thức phân loại khác nhau (nhưng vẫn tuân thủ khối hệ thống phân loại theo nhánh), nhưng tựu trung thì khủng long thời tiền sử là thành viên của một nhánh lớn được gọi là Sauropsida/Reptilia (điều này sẽ không đồng nghĩa với việc khủng long thời tiền sử là “bò sát”, hay tiếng Anh là “reptiles”). Khủng long thời tiền sử tiếp tục là thành viên của nhiều nhánh khác, nhưng nhánh trực tiếp nhất, gồm có cả khủng long thời tiền sử và chim, đấy là nhánh Dinosauria. Nhánh này tiếp tục được phân chia làm hai nhánh nhỏ, đó là Saurischia (có tức là “hông thằn lằn”) và Ornithischia (có tức là “hông chim”). Như vậy, nói “khủng long thời tiền sử đấy là… khủng long thời tiền sử” chứ không phải “bò sát” hay “chim” hóa ra lại là cách nói đơn giản nhất để diễn tả hết sự phức tạp này.

Khủng long thời tiền sử mà không phải “khủng” long

Không cần nói thì tôi cũng hình dung được cái cau mày của bạn rồi. Ủa lúc đầu thì nói khủng long thời tiền sử là khủng long thời tiền sử, giờ thì nói không phải?

Thật ra ở đây tôi muốn bàn về từ nguyên của khủng long thời tiền sử và khái niệm ngày nay của thuật ngữ này. Như đã nói ở trên, trong tiếng Anh người ta gọi khủng long thời tiền sử là “dinosaur”, bắt nguồn từ hai từ trong tiếng Hy Lạp ghép lại. Khi dịch sang từ Hán – Việt, người ta đã nâng cấp một tí, từ “thằn lằn” trở thành “long” – một sinh vật lịch sử một thời. Vậy là tất cả chúng ta có “khủng long thời tiền sử”, trong đó “khủng” có tức là “đáng sợ, to lớn”, cũng gần tương đương với “deinos”.

Thế nhưng, đó chỉ là ý tưởng lúc đầu khi người ta khám phá ra khủng long thời tiền sử. Trên thực tế, không phải loài khủng long thời tiền sử nào thì cũng “khủng”. Những khám phá khảo cổ học mới đã hé lộ những loài khủng long thời tiền sử có kích cỡ nhỏ tương đương một con gà, như Lesothosaurus. Nhiều loài khác có thể to nhiều hơn con gà nhưng không hề to lớn bằng cả một tòa nhà như nhiều người vẫn hình dung. Về việc đáng sợ, tất cả chúng ta không thể kiên cố là chúng có ngoại hình kinh khủng như nhiều bộ phim truyện điện ảnh mô tả hay là không, bởi ngoài xương là phần dễ hóa thạch ra thì những phần mô mềm đều đã tiêu biến hết, để lại một khoảng chừng trống có nhẽ là không thể lấp đầy trong nỗ lực phục dựng hình ảnh khủng long thời tiền sử của tất cả chúng ta. Bạn hãy xem meme trong tương lai để hiểu được sự bất tương xứng giữa hình dung của con người dựa trên bộ xương và thực tế.

Một số hóa thạch khủng long thời tiền sử có lông, và đáng vui thay, nhiều mẫu còn lưu giữ được cả sắc tố, cho thấy khủng long thời tiền sử có cả một thế giới sặc sỡ thay vì u ám và buồn tẻ như những mô tả tưởng tượng trước đó trong một vài tác phẩm paleoart. Bộ phim truyền hình tài liệu Prehistoric Life mới lên sóng gần đây trên ứng dụng Apple TV+ cũng cho thấy một hình ảnh mềm mại hơn của không ít loài khủng long thời tiền sử, khiến chúng trông gần gụi và bớt “khủng” đi.

Hình ảnh của Tyrannosaurus rex trong loạt phim Prehistoric Life. Ảnh: USA Today.

Vậy nên, khủng long thời tiền sử có nhẽ không hề “khủng” như tất cả chúng ta vẫn nghĩ lâu nay nay.

Phân biệt khủng long thời tiền sử và một số nhóm bò sát khác

Có một sự nhầm lẫn nhất định giữa khủng long thời tiền sử và một số nhóm bò sát (cổ đại khác) cũng rất nổi tiếng. Không ít người vẫn nhận định rằng, dực long (pterosaur), thương long (mosasaur) hay thằn lằn cổ rắn (plesiosaur) cũng là khủng long thời tiền sử. Chẳng hạn, bộ truyện và phim điện ảnh Chú khủng long thời tiền sử của Nobita có sự góp mặt của Futabasaurus, một loài thằn lằn cổ rắn chứ không phải khủng long thời tiền sử. Hoặc như phim Jurassic Park hoặc Jurassic World vẫn được dịch là Khu vui chơi công viên Khủng long thời tiền sử/Thế giới Khủng long thời tiền sử nhưng trong phim có sự góp mặt của nhiều loài thuộc những nhóm bò sát khác, như Pteranodon (thuộc nhóm dực long), Mosasaurus (thuộc nhóm thương long).

Tóm lại

Nói tóm lại, khủng long thời tiền sử là một nhánh (clade) thú hoang dã có nguồn gốc chung với bò sát tân tiến nhưng sở hữu nhiều đặc điểm khác với bò sát như thể thú hoang dã nhiệt huyết, nhiều loài có lông, cơ chế trao đổi chất mạnh mẽ và lối sống xã hội. Một nhánh khủng long thời tiền sử sau này trở thành tổ tiên của không ít loài chim tân tiến.

Hy vọng, nội dung bài viết này sẽ giúp các dinophile hiểu thêm về khủng long thời tiền sử. Tất nhiên, tri thức về khủng long thời tiền sử sẽ còn liên tục được update với những nghiên cứu mới không ngừng nghỉ xuất hiện, và chúng tôi cam kết sẽ chỉnh sửa nội dung bài viết theo những tri thức tiên tiến nhất thu thập được theo thời kì.

*Sở dĩ nói như vậy là bởi, có thể khủng long thời tiền sử đã được phát hiện ra từ rất mất thời gian trước đó bởi các nền văn minh cổ và được trở thành những sinh vật lịch sử một thời của không ít nền văn minh này, ví dụ như rồng ở Trung Quốc và phương Tây.